MYŚLI POLITYCZNE DLA POLSKI. w WARSZAWIE ROKU 1789. w Drukarni Wolney WSTĘP DO RZECZY. Widać co się dzieie w Europie widziemy co się dzieie w Polszcze, ktokolwiek iest Polakiem chce mieć szczęśliwą Polskę, każdy kto ią kocha zaradza o niey, gdy z liczby kochaiących ią iestem, nie będe miał za przyganę skoro myśli moie względem szczęśliwości iey przekładam. Jakiey są proby, kto ie pozna, osądzi. Są tu myśli iedne względem czasu, drugie wieczne, kto ie będzie miał zażywać, rozpoznać ich ten potrafi, a zatem wytykać mi ich tu nie potrzeba RADA DLA KRAIU. Cokolwiek dawnieysze czy teraźnieysze Państwo, które weźnie przed uwagę, uzna ten pewnie że nayszczęśliwsze i naynieszczęsliwsze Rany Państw owych były zawsze radzących dziełem. (A) Rada A szczę ( O Nie rozumiem tutay, żeby i w nayfatalnieyszych czasach nie bywało rad dobrych, ale mowie to, że skoro rady dobre siodłaią złe rady, zawsze zły skutek. Nie dość na tem, żebysię znalazła rada dobra , ale oto starać Państwom należy , żeby rady roztrząsane były. Luboć i to pratu da, że nay szczęśliwi i nieszcześliwi Krayu Rządy utrzymuie się człowiek, Radą utrzymuią się Państwa. Kiedy człowiek radzi sobie dobrze, czyni podług rady, szczęśliw żyie, podobnie kiedy Państwo zaradza sobie dobrze, podług rady czyni , szczęśliwe być musi. Radzić zaś nie może dobrze tylko rozum. Rozum czyni zwycięstwa moę, bogactwa,zgoła wszelką szczęśliwość. Nie mieliśmy dawniey rady, bośmy nie słuchali rozumu. Nie słuchaiąc rozumu, poplątaliśmy sie w nayzawikłańsze nieszczęścia. Zastawiano na Polskę sidła, dała sie ona zadzierzgnąć (2) Ta jaieknipyssa rada, czasem źle wypada, ani idzie o to, aby rada każda interesowała. zgoła zawsze radzić w polityce do czasu potrzeba, to iest z okolicznościami stosować się. (2} Te niedole, ktorycheśmy doznali, tlie tych czasów w któreśmy te ucierpieli Tamowano w niey zawsze, to wszystko co ią uszczęśliwić mogło, to iest; były skutkiem. Dawno tych kay dan kuto i zbiiano ogniwa, w które nas wpętano. Przypatrzmy się czynnopnie tych robot. Sąsiedzi nasi zawsze nas w takie wsuwali okoliczności, gdziebyśmy sę koniecznie osłabiali, kieprzełewał gruby naród , było polityka iego ubespieczyć sobie strone naszą , przez podżeganie kłótni, Gwarancyą, ponieważ rządnie idąc naród nasz oboiętnym nie patrzałby na moc Piotra PP. okiem a zwlaszcza niedawno usiąpiwszy Krain Traktatem Grzymułtowskim. Szwecya potężna była w ow czas, ale po śmierci Karola XII. iak sobie z nią postąpiono i postępowano. Nieprzyznaiąc tytułu Królestwa, Traktat stawski musiał tak zatrudniać nie dano nam nigdy naradzić się dobrze. Rada poddawa sobie , zda s . . mocarstwo swobodnie, ażeby przywieść do tego stanu Polskę żeby i pretensyi Traktatem Welawskim zatwierdzanych odstąpić i przyznany mieć tytuł Króla. Dwór trzeci obiecał był Domowi panuiącemu w Polszcze w przypadku wygaśnięcia Domu Karola VI. naypierwsze prawo do Cesarstwa Traktatem Drezdeńskim 1743. Roku. Traktat Warszawski w Roku 1745. okazywał wzmaganie się Domu Saskiego a ieszcze bardziey ukryte roboty względem dziedzictwa Saskiego w Polszcze. Nie na rękę to szło Dworowi Berlińskiemu, dla tego podciągnął pod Drezno, nigdy się Saxonii wykorzenić niedał. Niebespieczno było pretendentowi Cesarstwa dla Dworu Wiedeńskiego zawsze mieć Dom Saski na Krolestwie Niebespieczno było przy dziedzictwie Saskim w Polszcze, nieprzyznanemu zdania, stosóie one, a dopiero z tych stósunków czyni układy, podług których znanemu na ow czas od Polski Królowi. Nïe można było spodziewać się , aby Rzplita sąsiedzka zawsze bezrządną była. Rozbiór naypewnieyszym wszystkiego byl uspokoieniem. Niemożna było wątpić, aby Dwór trzeci do rozbioru nie przychylił się, ale rozbioru nię takiego iakiémy widzieli, a co piszą że Proiekt rozbioru z Gabinetu wyszedl Wiedeńskiego, iest prawda , ale nie przez sam Gabinet Wiedeński układany. Ze się rządziemy że nas okrzesano tylko, ale nie rozebrano winniśmy to wszystko pracy Ministra owego, któremu Konstytucya wystawila Statuę , kroków tego, które zmiarkować można, nie ma przyczyny wyrażać, ale to powiadam, że godzien Statuy, godzien chwały. czynić ma. (5) Nigdy niema takich okoliczności, kiedyby niepotrzebowano rady. Rada więc pierwsza potrzeba Kraiu, kiedy Narodowi zbywało na pierwszey polityczney potrzebie iakże mógł być (5) W każdey okoliczności potrzeba rady. Rady dobra dzieie się wszystko dobrze. Radą się zwycięża, bo czymże proszę Polacy zwyciężali garstka żołnierza, ogromne woyska, ieżeli nie radą dobrą hetmaniących ?... Wiemy i otem, że przykażdym woysku zesb rada woyskowa. jeżeli zwycięża sie radą dobrą, chociaż silą mnieyszą, radą dobrą robi się Kray i potężny i szczęśliwy chociaż iest szczupły, woyska Darijuszowe siedmiukroćstotysięczne. zwyciężone kilkodziesiąttysięcznemi Alexandra. Chociaż Naród wielki będzie, bez rządu iednak doskonałego , zawsze na słabość i niedołężność narzekać nie przestanie. szczęśliwy, skoro tedy Naród teraz opatruie się w tę pierwszą potrzebę, skoro iak nayusilniey stara się o radę dobrą, zdaie mi się że wmieyscu, przyzwoicie, nayprzod Radzcy dobrego przymioty opiszę. W politycznych radach pierwszym przymiotem sądzę Radzcy (4) znać Kray swoy dobrze. Jeżeli kto nie zna Gospodarstwa, iakoż zarządzenia Gospodarskie dobre czynić potrafi, podobnież kto nie zna Kraiu, iakież względem niego ustanowienia czynić będzie ? Trzeba żeby znał i ludzi w Kraiu swoim i owoce Kraiu swego. Trzeba żeby znał ludzi, bo inaczey z Narodem Wolnym, inaczey z Narodem niewolniczym , inaczey w Monarchii , w despotyzmie inaczey, w Rzplitey inaczey Pod tytułem Radzcy rozumiem tutay urząd. taki n.p. iak iest teraźnieyszych Posłów Senatorow. inaczey. (5) Potrzeba nawet miarkować, czy ustawę czyniąc iaką Kray zdolnym ią zostanie przyiąć, czy ma w tern stopniu światło, aby iey poznał użytek, bo nikt bez użytku nie chwyci się niczego. Ileż to projektów użytecznych spełzło, lub pogineło dla nikczemnych wielu nieznaiomości. (6) To względem znaiodespotyzmie rozkazuie się i przymusoa, lubo tam przymus zawsze zadziwiaiącym, i że tak rzekę omamiaiącym bywa, a częstokroć w wielu despotymach zszyty z Religią. W narodzie wolnym perswadować zawsze i interesowność okazywać potrzeba. Dalej nad tym zastanawiać się materya moia nie wymaga. (6 ) Słyszałem o pięknym zamyśle zmarłego iednego Senatora, który na Seymie podawał Proiekt aby uformować Kompanią, któraby przykładała się wyczyścić rzekę iednę, aby tą uczymć spławną, w tem Proiekt, nie można było mieć pbâeyrzèrtia, iednakże mu się sprzeciwiono. iomości Kraiu co do ludzi, znowu znać należy Krav, co do iego bogaćtw i Fizyczności. Położenie Kraju, handel iego, stosunek tego Kraiu z drugim, liczba ludności i bogaćtw Kraiowych, umysiein Radzcy obięte być powinno. Położenie Kraiu bardzo wiele pomaga do bogaćłw i mocy Kraiowey. Spław, wystawienie fortec w czasach tych, są to ręce między innemi podpierające szczęśliwość Narodu. Należy zważyć handel, zamiana handlowna, iest bardzo użyteczna Narodom. Ludność Kraiu, iest to spręźyna utrzymująca szczęśliwość Narodu, bogatstwa czyli obsitość produktów, iest pierwszym, że tak rzekę kołem, które całą szczęśliwość Kraiu kieruie (7) Jak ludność nie może bydź bez wielkiey Reprodukcyi tak Reprodukcya wielka nie może bydź bez znaczney ludności. Reprodukcya wielka czyni mnogość Rządzcy zbierać materyały, Radzcy składać ie powinni i Rządzcy zawiadywać budową Radzca powinien mieć rozsądek gruntowny. aby oddzie pracy, mnogość pracy idzie zawielką ludnością. Im więcey ludzi, tem ich więcey robi. Pieniądze nigdy nie są bogaćtwem Krain, pieniadze służą do zamiany, a Reprodukcya do życia człowieka. Pieniądze ułatwiaią zamianę w handlu , ale nigdy pieniądze nie są rzeczywistym bogactwem Krain, ktokolwiek bogactwo na wielości pieniędzy i cyrkulacyi ich tniarkuie, zat wsze się myli. Reprodukcya Kredowa, to bogactwo Kraiu, psisi to obszerna materya i nad tą zastanawiać się długo nie mogę, ale odsyłam do polityków piszących w tych materyach, wielu na tem zasadza z pieniędzy bogactwo, że w drugim np. Kraiu wiele dać trzeba pieniędzy za tamtego Kraiu Reprodukcyą lub towar. Powiadam, pozor od rzecżywistości, powinien być świadom tych rzeczy, o którey radzi aby omamionym nie był. Jeżeli radzi o obcych Narodach, żę w tamtem Kraiu wielość pieniędzy czyni ich taniemi. Jednością to ieji dla mnie, czy wiele pieniędzy mieć w Kraiu gdzie dużo ich. dawać za rzecz potrzeba, czy mieć ich mało w tern Kraiu gdzie ich mato wydawać za rzecz potrzeba. Ale wtem oświeci wiele przykład wyspy Jamaiki, którey opis patrz w Pamiętniku na Miesiąc Grudzień R. 1785 Piszą że na wyspie tey bardzo wiele iest pieniędzy, ale piszą zaraz że co w inszym Kraiu, daię za rzecz grosz nasz srebrny, w tamtym Kraiu ża rzecz takąż, groszy srebrnych cztery dać muszę. Kogoż tam proszę bogaci czy kupuiących czy przedaiących, wielość pieniędzy. Maiącego do sprzedania, rzeczy powinien znać ich stosunki, ich czynności Radzący powinen mieć przeyrzałość, aby wiedział do jakiego celu co dąży. Bo ieżeli nie zgadnie zamiarów cudzych łatwo wnieszczeście wciągnąć Naród może kosztuie wiele pieniędzy, za wiele ią też pieniędzy przedawać musi w dwóch Kraiach n. p Poszcze i Francyi kupcy handluiący zbożem, czyż nie jednakowy w proporcyą pieniędzy zarobek mieć będą. IV Polszcze kupnie kupiec korzec zboża za Zll: 6. a przed aie za Ził: g. iv Francyi kupuie za Zll: 30 takiż korzec a przednie za Zll: 33. czyż nie iednakowy zysk kupców? w ten czas zdaie sie użyteczna mnogość pieniędzy, kiedy się wyieżdża do dalekiego kraiu, gdzie wiele pieniędzy, bo tam wydawać wiycey pieniędzy na wygodą, a niżeli w Kraiu moim muszą. W handlu ząmipna iejl rzeczy za rzecz. Z przeszłości Radzca ma brać naukę a teraznieyszość miarkować rostropnością. Nie powinien Radzca mieć nigdy zawziętości i zemsty. Każdego zdanie pilno i gruntownie roztrząsać należy (8) i nayniena Wistnieylżego nieprzyjaciela uchwalić zdanie skoio rozumne potrzeba. Bo w radzie Seymu nie interesu twego, ale interesu całego Narodu si rzężę się. Zdaniem dobrym wradzie uszczęśliwia się miliony ludzi, ale tyleż rodzi się jch nędznych zdaniem nieprawym Ztąd każdy Radzca niech uzna iaki bierze na siebie obowiązek, zostaiac Radzca, zwłaszcza kie v dy ząwsze wybieranym iest na to B aby Sulli w swoich Pamiętnikach, Kardynał liichelien w swoim testamencie Politycznym zalecaią zawsze, aby zdanie każdego iak naygruntowniey roztrząsać. abyraoził dobrze, atetn samem aby uszczęśliwiał. Strony źadney Radzca utrzymywać nie powinien , tylko Iłronę rozumu, bo to zawszę nieszczęściem iego będzie (9) Nitchay wie (9) w Seymie terażnieyszym czyniono obosłizenia wielkie względem Pensyi zagranicznych , atem samem względem przekupstw. Nie mówię o pensyach Ministrowskich, bo te zupełnie inaczey idą, a zatem o tych inaczey slidzie należy. Ale mówię o tych, którzy ża summę pieniędzy zdanie obce w siebie biorą usunąwszy na bok sumnieme, nie obzieraiąc sę na spływy słąd nieszezęsć na innych ludzi, przypatrzmy sę troche, czy dla samego przekupie daiącego się szkodą nie iest. Rozumny człowiek a prawdziwie rozumny na zgubę narodu nie obróci penjyi, wszelako zàwsze słusznemu podeyrzeniu biorący pensye podlegaią. Bywały czasy tekie, kiedy zawsze są Wiedzą o tern radzący, że Kraiu z Kraiem przyiaźn nie iest co człowieka z człowiekiem. Człowiek z człowiekiem mieć może przyiaźn , dla Bc osósitdzi na to dybali abyśmy zaiesze byli nierządnymi i słabemi, przekupiony od nich dopomagający im do tych zamysłow, mogłże być pewnym szczęśliwości, iak prędko w Kraiu bezrządnym i słabym zostawał. Tenże sam który go przekupował, lub inszy nie możeż napaść na maiątek iego i ze szczętem go zniszczyć, a zatem stractć może i swoie i z przekupstwa pieniądze. Kto go przekupnie, może krzywdzić Naród w handlu, iak prędka Naród krzywdzi, więc i iego ukrzywdzi zapewne. Przekupuiący może nieznacznie a może i oczywiście tamować szczęśliwość Narodu, kiedy nieszczęśliwy Naród, a także Obywatele w nim szczęśliwemi być mogę? skoro cale ciało cierpi i członek składaięcy ciało cierpieć musi. A ta osobliwszego upodobania iednego w drugim, dla talentów niektórych Kray zaś z Kraiem pilnuie przyjaźni dla interesu (10) Z tąd idzie że z naynieprzyiaźnieyszym Narodem zgadzać sie czasem potrzeba, kiedy interes i okoliczności, tego wymagaią. Radzca każdą Klasę Obywateli w takiey pieczy mieć powinien A ia nie wiem czy Monarcha obcy dla szczęśliwoici sąsiadów przekupnie ichże samych, bardzo to rzadko wpada, z iednego przykładu, inne miarkować podobnie można, których wszystkich wyliczać przyczyny nie mam (j.g) W zawieraniu przyiażni, Aliansów Traktatów, trzeba bardzo być ostrożnym Narodowi, bo w tych Traktowaniach, każdy upatruie swego pożytku. Będzie do tego pobudko wielką przykład ważny. Wiadome każdemu i zawiści zawsze Dworów Wiedeńskiego w iakiey uszczęśliwienie ma własne, bo nieszczeście iedney Klassy Obywatelow iest burzeniam szczęśliwości Klas innych ( 12.) Ktokolwiek radzi źle Oyczyźnie, a zostaie wniey, ten kme zawsze dla siebie gorszego, wicdomo względem tego polityka Kardynała Richelieu, iednakże interes skleił ich to przyiażń Traktat Wersalski. Zapal czywość, zemsta, nie ma mieysca w polityce ale uutsa interes. m) Zawsze to iest błędem w polityce i nieszczęściem, skoro ieden stan uciemięża drugi. Zawsze w społeczności ieden stan podpiera drugi, kiedy słabe podpory a gmach potrzebuię podpór, zapewne ubyłaś stęmus, kiedy wieś uh ga, kiedy wieś nieszczęsliwa, Pan w niey iestże szczęśliwy? Gdy Miasto nieludne, puste, a w nim Obywatele nędzni, iestże tam wielka konstrukcya, sąż tam wielkie targi? bie nieTzczęście. Mowiło się źe rozumu Ruchać zawsze, Radzcy należy. co mi dar ten względem okoliczności teraźnieyszych okazywał, to powinnością sądzę opowiedzieć powlztchności,która iakie chce niech daie wyroki, ia dla szczęśliwości Polski piszę. SPOSOBY Utrzymania sie w Polszczę w stanie swoim, aby uszczuplaną nie była. WIADOMO Powszechności, że Gabineta Monarchów robią wszystko. Woyska są tylko narzędzią dokonywaiące wolą Gabinetów. (15) Przyzna mi każdy, że spuszczaiąc się na siłę swoią, nigdy byśmy niebyli w dobrym Stanie, nigdybyśmy sie nie oparli nieprzyiaciołom naszym. Gdybyśmy nietylko (13) tak prędko Gabineta naypierwszą są sprężyną poruszaiące Kray względem Kraiu, zdaie mi się że chcąc, albo poruszyc albo cofnąc Kray, naypierwszą sprężyną to robić potrzeba. żołnierza, nieopailibyśmy sie z iedney (14") Zdaie mi sie, że 100,000 w Polszcze iest nad możność woysk. Rachuiemy w Polszcze naywiecey 60,000,000. Ludzi, lubo ich tyle nie znayduie się. Trzeba poznać takich ludzi liczy sie s0,000,000 Bo ieżeli chłop a żydzi składaią na większą ludność w Kraiu a z tych dwie części iest takich, którym braknie żywności, iakzt potrzebujący żywności udzielać iey drugim mogą? idzie mi tu o żywność i wygodę ludzi naywięcey, bo bez niey żołnierz się nie obeydzie. Bydle gdy nie ma wygody pracować nie może , a iakże człowiek bez wygody pracować potrafi? wiadomo każdemu, ze z pracy bogactwo uszelkie, iezeli mdlą praca , jakież bogactwa będą. Powie mi kto, Że chłop nie będzie podeymowal żołnierza tylko Pan, ia odpowiadam W iedney strony 400,000. z drugiey strony 300,000 z trzeciey strony OO, to z zapytaniem a zkąd Pan ma maiątek ieżeli nie z pracy chłopa? U Pana żołnierz kwaterować sie nie będzie, lecz u chłopa lub mieszczanina, a iak ci tak owi nędzni. Nie motet się o mieszczaninie Warszawskim, Krakowskim, Poznańskim, Piotrkowskim, Lubelskim, lubo i tam przeważa cs a część nędznieyszych nad maiętnieyszymi, ale Królewskich, w których żołnierz koniecznie stawać musi, Podatek opłaci nań ale z pracy chłopa. Wiadomo Powszechności, że na żołnierka zdrowego człowieka i silnego potrzeba, człowiek w nędzy możeż bydś czerstwy i W Polszcze upewniam trudno o dobranego na Żołnierza człowieka: A ieżeli kaleków Żołnierzy mieć będziem, iakiż z nich użytek. Wielkich 200,000. Sąsiadom złączonym z Tobą. Jest to trudno wierzyć bez dowokich Generałów zdanie, że ludzi naygdrowjtych na Żołnierzy potrzeba. Mamy 20,000. Wji w Koronie, upewniam że 20,000. lKsi iest mało na 60,000 Żołnierza. Nie miarkuymu obszernoii Krain, i względem obszerności, nie miarkuymy mocy, ale miarkuymy możność wewnętrzną, a względem możnóści moc Kraiową, nie tyle ile trzeba, ale ile można. Zarzuci mi kto, że w Rewolucyach tyle łub więcey bywa woyska, lednakże wytrzyma Naród, a zacoż regularnego nie wytrzyma Żołnierza. Rewolucya iesł to tak piorun lub nagła powodż, regularne istanowienie iesł to codzienne rzeki podrywanie. Piorun lub powodż ieżeli s zkodezrobi wielkaale to co It, v zostanie nieuszkodzone, zostaie bespieczne i calę. Codzienne rzeki podrywa wodnych przyczyn, aby ten chciał wielkości i mocy Polski bez interesu wonie zciwsze nlszczy i koniecznie do gruntu zniszczyć chce wszystko. Kiedy rzecz w sobie mocna piorun, powódź i podrywanie może zaszkodzić wiele ale rzadko zupełnie, stebym rzeczom, leżeli szkodzi, szkodzi zaraz na śmierć. Dla czego Kray si aby nie możnasię wtem mieyscu zaslanawiać nad tem długo, ale tak się spodzb.wam że i, nasiępuiącym przekładem zrozumie si e łatwo. Ponieważ Stan teraz Szlachecki uciemięża wszystkie stany, a osobliwie stan chlopski, więc iesteśmy iak w Rewolucyi iakiey. Bo coz Rewolucya tylko uciemiężaią ra ledna część, drugą ludzi. W rewolucyi kto pracuie, pracuie tytko dorywczo i to tak tylko, aby nie miał wiechy, nad tyle czegoby mu wydrzeć nie można. Kiedy się kto w Rewolucyi kryie z maiątkiem własnę o który z slabości iey , świeżo dobrze korzystał. Chcąc w maiątkiem iakież miewa szkody: kiedy w Rewolucyi nie może w czasie pracować jakaż na tern szkoda? Kiedy kto korna wydziera, wydzierający bierze coś, ale nie bierze wszyslkich użytków, które miał obdarty. Obdarty szkodilie wiela, bo obdzierający prócz tego co wziął zawsze czym wiecey szkódy. I tak wydzierający gdy weźnie obdartemu woły pracowite, obdarty skoro nie iest w stanie kupienia innych, nietylko szkoduie na wołach utraconych, ale szkoduie i na narzędziach dla wołów potrzebnych, i na pracy, którą miał z wołów. Otóż wydzierający Panowie mało zyskuią czyniąc szkody wiele. Z takim który ma mało, możnaż czynić zamiany wielkie? w handlu coż są tylko same zamiany? ubogi handel ubogi zysk, mały handel mały zysk. Czyż Gabinetach robić co trzeba zna i dobrze politykę. Trzeba wiedzieć , z ia może przedawać ten wiele, który ma mato. Czyż mogą Miasta nasze bydż bogate, skoro kióicmi handluią, są ubogie. Gdzież sprzedadzą Miasta towary, skoro ich Wsie nie zakupią. Ubogie Wsie, ubogie Miasta , więc i Kray słabym być musi. sezy tem trzeba wiedzieć, że insze woyska Rewolucyine insze wiecznotrwale. Woyska Rewolucyine, są to nakształt dawnych pospolitych ruszeń, ale w tek ich woyskach, każdy ochotnik nie potrzebnie tyle expenjy, i kiedyś rozchodzi Jię. o regularnie potrzebna expens y t zawsze tiwa. Dla tego, że Król n. p. Pruski utrzymuie 150,000. nie można wnosć, że my możemy A o0,000. trzymać Żołnierza. My nie maiąc pieniędzy w Skarbie i nie wiedząc iak wiele ich leszcze mieć będziemy, czyniemy wiadome wydatki. Nie iakimsię traktuie Narodem, iw czym pomocy zażyć lepp ( 15 )Trzeba wiedzieć Ran tamtego Narodu, aby poznać nieboszczykowi Fryderykowi II. proca 200,000, Żołnierza zosławione była 200,000,000. w skarbie Król Pruski. powiększenie woyska iak 2. i put albo też iak .i. 2. my zai czyniemy szntska iak J . rp Zdawałoby mi się połowa 200,000. zgodna z słanem Poski, albo 60,000 podług Proiektu O. Xcia Stanislawa Poniatowskiego, Podskarb; IZ. IZ X. Litt: a rada iego aby mniey mieć woyska a płaconego dobrze, iest prawdziwa. Maurycy de Saxe Generał sławny w Europie całey radzi toż samo w Pismach swoich. (15) Nietylko woyska od Narodów, potrzebuiemy i nie każdy Naród wstanie iest pomagać woyskiem. Bywa pomoc pieniężna, bywa pomoc przez poddanie żywnoćci, bywa pomoc przez obo znać czy obietnice , lub przyrzeczenia uskutecznione być mogą. Trzeba wiedzieć iak interesa Narodu swego łączyć, i że tak rzekę czynie iedne z drugim Narodem. Trzeba wymiarkować dobrze, co oboiętność i t. d. Trzeba wiedzieć z iakim slę traktuie Narodem, czu z Republikantckim, czy Monarchicznym, nietylko że sposób umowy inszy ,ale i ostrożnośc na dotrzymanie mieć potrzeba. Naród wolny prędzey się zachwieie w obietnicach, aniżeli Monarchiczny, w Narodzie wolnym prędsze kłótnie i zamieszanie. (i6) Jeżeli Naród nie będzie miał interessu z Narodem, można ste o tern zapewnić, iż wżadne związki czyli przyiażni s sobą nie weydą Bo iakim sposobem Naród ma się silić lub trwonić maiątek swoy skoro nie widzi dlą siebie żadnego stąd zysku. Narodami nie passye rządzą, nie heroizmy w polityce, ale interessa. co Hę obiecuje, aby dotrzymać można,bo i to Polityki artykuł ważny i koniecznie potrzebny. Narodowi trzeba zawsze tak potłępować, aby go nigdy nie wytężać albo raczey nie torsować. Bywaią częstokroć umowy doczesne, trzeba dobrze (ty) Siła wytężana zawsze w słabość wprawiać musi. A leżeli w tey wytężaney sile potrwa długo slabość nastąpi dłuższa i przykrzeysza. Wytężał siłę swoią Ludwik XIX. wprawił w słabość Kray swoij, która do tego czasu męczy Francyą i wielkich lekarstw potrzeba, żeby przyszla do stanu swego, kiedy się wytęża Narodu sila, długo utrzymywana zawsze dla Narodu niebespieczna Wytężona siła w Narodzie, podobna iest do wytężonego gniewu w człowieku. Wiadomo iest ile gniew uszczerbia zdrowia, a wytężony długo o nagłą śmierć przyprawi. kalkulować czas tey umowie względnie do interesu (18 Należy stosować i wybadywać rożne Gabineta, przewidywać ile możności przyszle wypadki i przysposabiać do nich Kray swoy. Nareszcie ostrożnosć iak naybystrzeyszą mieć należy z narodami które zaszkodzić wiele mogą bardzo bacznie obchodzić się należy, płazić się nie przystoi wzmagać sąsiedzki Naród iest przeciw dobrey polityce, ale silić się na to aby się okazywać nieprzyiacielem bez interesu, iest: przeciw rozumowi. (i8) Trzeba u tych okolicznościach mieś przeyzrzalość dopokąd interessa skończą się te, o które idzie. Bywa zawięszenie woyny, albo umowa do lat kilkunastu, trzeba czas dobrze wymierzać aby przez czas ten wesprzeć interessa Będzie kiedyś koniec woyny, rostropność radzi, aby Pełnomocnik Polski był członkiem umów przyszłych. Opatrzność dla człowieka iest w udarowaniu go rozumem. Okoliczności wszystkie robią ludzie , jak prędko okoliczności od ludzi zawisly, więc rozum okoliczności miarkuiąc , może z nich dla siebie użytecznewyciągnąć korzyści. P S. Może w terażnieyszym Patryotyzmie nie weydę wsmak,że nie dobywam szabli i nie wołam Narodu do broni, aby się wybiiał, ale upewniam, że bardzo zle zrobiłbym, gdybym chciał rozżarzać ten ogień. Życzę bardzo Narodowi ostrożności, karki cudze podawać na rzeź z wielką rozwagą czynić potrzeba, bo nayłatwiey pogubić ludzi, ale navtrudniey szkodę taką nadgrodzić. Łatwo wziąść w rękę broń, ale kierować nią i robić z takiemi, którzy także broń maią, zastanowcie się w rozumie, a upewniam źe nie znaydziecie łatwości. Kiedy wybiiały się Narody na okoliczności bardzo sposobne patrzały... Nie rozpalaycie się przykładami, ale weżcie ie dobrze na uwagę. Belgowie iak łatwe mieli okoliczności a iak się mordowali długo Szukay sposobu Narodzie, żebyś się nie bił, a nie poryway się dopokąd aż nad to łatwey sposobności i pomyślney nie znay dziesz pory Ze ogolne podaię prawidła, że nie okazuię z którym Narodem co i iak traktować, nierozsą dni pomruczą, ale rozumny pi żyzna mi każdy, że anim mógł, anim powinien był tego pisać. O WEWNĘTRZNYCH URZĄDZENIACH KRAIU. Kiedy kto wewnątrz słaby, czyż może zewnętrznemi mocno działać członkami, kiedy kto wewnątrz słaby coż mu pomogą zewnętrzne samę lekarstwa. Wewnątrz słabego ochraniaią od szkod zewnętrznych, ale, chcąc go uzdrowić wewnątrz p daią mu lekarstwa. Zaczęliśmy mocno cd zewnętrznego leczenia się, slabo postępuiemy do wnętrznych lękaj stw. Ustanowdiśmy 100,000. żołnierza, zobaczmy co się dzieie wewnątrz Kraiu będziem dochodzić iakich potrzeba lekarstw, kiedy ie dać zażywać, czy koniecznie męczyć się trzeba z tylą ochroną zewnętrzną,! czy ta Ochrona wnętrznościom nie zaszkodzi. PODDAŃSTWO. Zaczynam od naypierwszych fundamentów budowy szcześliwości PolskL W politycznymi biorąc rozumieniu, cożiestszczęśliwościa Kraiu, ieżeli nie obsitość produktów, do wygody życia? z obsitości produktów obsitość idzie ludzi czyli ludność (ao) rękodzieła, (x i) obsitość by. (a o) Z obsitości produktów idzie obsitość ludzi czyli ludność. Nic może Go spo darz trzymać czeladzi i bydląt wiccey nad możność wyżywienia ich, podobnie, Oyciec nie pioże wiecey wychować dzieci, tylko ile starczy go dać dzieciom do wychowywania wygodę. Dzieci urodziło sie wiele, ale dwie części urodzonych wymiera, a przez to powszechnie Q rzadko kiedy przyczyna inna) że nie maią wy bydląt, pieniędzy 2) zgoła wszystkiego. Jeżeli nie będzie szczęśliwe chłopstwo, upewniam, że Kray nigdy szczęśliwym nie będzie, bo iakoż nieszczęśliwy zrobić ma szczęśliwość? (25) iak słaby zdobędzie się na moc? widzi Naród uciemiężenia poddanych, widzi ich naynędznieysze wygody Jwoiey. Jeżeli przybędzie więcey produktów, będzie więcey żywności, większa stad wygoda, a zatem licznieysze wychowanie ludzi. A żeli czego nie pożyią czyli nie zkonsumuią ludzie, sprzedawnij niezpożyte produkta, zostanie im sę na wygodę w przypadku choroby. Wiadomo iakiey wygody potrzebuie chory, skoro zdrowy człowiek ma brak żywności, iakaż w chorobie mieć będzie wygodę. Zawsze prawie Rodzice przyczyna Ją zguby dzieci, darmo winę sze woltatnim stopniuubóswo. (24) me maszsię starać o ich szczęśliwość, nie masz o nich myśleć? Jest to nayświatleyszyni zaszczytem Seymu dzisieyszego, że obrocił oczy swoie na stan poddanych , który ofiarą krwawą był zawsze i bywa zdzierstw tylu i okrutnych dzikości. Jak obawę swoią zwalaią na Boga. Na wielką rzecz się odważa, kto zostać chce Oycem lub Matką. (2 1) O rękodzieła i fabryki frasować sie nie potrzeba. Powstaną one za wzrostem Rolnictwa i ludności. Fabryki są wyrobieniem produktów Ziemnych. Produkta te wyrobione slużą do wygody człowieka. W wygodach człowiek przyrodzonym biorąc porządkiem, musu się naypierwey starać o te, bez których żadnym sposobem żyć me może. Żyć nie może człowiek bez iedzenia, iedzenie ma obrady Seymowe, nie mieliśmy Posłów nie mieliśmy Senatorow zapoddanemi W seymie dzisieyszym okazali iię Małachowscy, Potoccy, Czartoryscy, Massalscy, Sapiechowie, Kossakowscy, Czaccy, Rożnowscy, Krasińscy, Niemcewiczowie, Weysenhossy, wzniosł się i głos serca zawsze czuz Rolnictwa, wiec rozkwitnienie Rolnictwa naypierwszą praca ludzi być powinno. Odzież wszelka, pomięszkanie, ich potrzeba do wygody, bez którey wiele człowiek cierpi i utrącą życia. Fabryki robią odzież, pomieszkanie, więc fabryki wtorym są staraniem ludzi. Rozpala nas to naywięcey do fabryk, że produkta na sze wyrabiała zagranicą i wyrobione kupuiemy. Prawda że wyrabiała produkta nasze za granicą, ale któż nas zapewni, że my wyrobione nasze produkta wykupuiemy wszystkie. czułego i troskliwego o stan ten Nayiaśnieyszego Stanisława. Dosyć powiedzieć, że było mowione, i co było mówione za tym stanem wtych czasach, samo to chwałą iest dla tych Mężow. Przyjdzie czas kiedy ludzie poddani, iak powinni odzyskaią swą wolność , głosy i Imiona dwoynasob produkta nasze opłacamy. Opłacamy drożey produktu wyrobianie, ale też więcey nam za to przybywa reprodukcyi, bo ludzie me zaprzątaiący się Fabrykami, zaprzątaią się Rolnictwem. U nas ludzi mało iest do Rolnictwa, a domagamy sie Fabryk. Tam Fabryki zakładane być mogą i trwać stale, gdzie ludność mnoga. Rolnictwu gdy zadość ludzi będzie, pozostała reszta uda sie do Fabryk: Fabryk pierwsze roboty zazwyczay niedoskonałe; trzeba żeby ie miał kto pożyć (konsumować) tych Mężów mile wspominać, iako slodkich swych opiekónow będą. Koniecznie Kray myśleć powinien o uszczęśliwieniu chłopstwa. Panowie płacą podatek, Pan żyie z pracy pożyie ieżeli nie Rolnik, a ieżeli nie będzie matcryalow Fabrycznych kto pożywać, Fabryki upadać muszą. Zkadżt u nas pieniądze, leżeli nie za rcprodukcije nasze, które Ziemia wydaie. jeżeli reprodukcyi mało sprzedamy, mało będzie pieniędzy, więcey sprzedamy, więcey będzie pieniędzy. Pieniędzy darmo nie doslaniemy, koniecznie trzeba komuś co dać, chcąc doj ać. pieniędzy, cyrkulacya pieniędzy będzie, ieżeli będzie wielka ludność i ieżeli zakwitnie Rolnictwo. Bo gdy kwitnąć Rolnictwo zacznie, będą musialy bywać nakłady, nakłady nie będą bez pracowania, a pracosvaniè bez zapłaty. Naprzykład wie chłopstwa, iakże Pan i Kray ma być szcześliwy, skoro ten, co daie Panu i Kraiowi iest nędzny? Moźnaby się dziwować, że dotych czas tak mało i nic prawie nie płacąc podatku Panowie, Kray tak ubogi. AIe le do osusizenia gruntów pomaga bicie rowow. Bicie rowow potrzebuie pracy, a pracujący zapłaty, otoż musi być cyrkulacya. Osuszone grun , ta zasiewane, wrócą z czasem nakład z zyskiem. Osuszać grunta iest to pomnażać Rolnictwo. Otoż z jednego przykładu kwitnienia Rolnictwa okazuie się i cyrkulacya. Koniecznie trzeba starać się Kratowi pomnażać Rolnictwo, wszak mamis wiadomość, że stany sprzymierzone Amerykansikie zawiiaią z zbożem swoim do Europy, więc wartość zboża naszego zmnieyszać się będzie. Chcąc bogactwa naszego, trzeba większey obsitości zboża, kto się zastanowi nad czynnościami w Narodzie, przyznać ten muiisc źe ubogim koniecznie być musi. W Narodzie w którym Monarcha wyciąga nad to wielkie podatki, za co tam Kray jęczy i nędznieie? podobnie kiedy każdy Pan zdziera chłopa swegp, iakże chłop szczęśrwym bęż, abyś my go taniey jprzcdawac mogli; gdy tańsze zboże będzie nasze, zapewne kupowane będzie. Mieliśmy wiadomość że, roku przeszłego tąsisze zboże w Gdcmsku było, niż w Warszawie. Zkctd to pochodzi oto że te Kr aie, które z Gdańska brały zboża dustawaiy z innych Kraiow taniey, aniżeli z naszego, zatem zboża naszego żako droższego brać niechciały. (23) Polska w tych czasach zakłada sobie uszcześliwienie na 100,000 żołnierza. Nie wchodzę czy to iest szczęśliwością rzetelna Polski czy nie, ale it będzie? chłop robi szczęśliwość Kraiu, bo chłop rolnik. Jeżeli rolnictwo zwłaszcza w naszym Kraiu kwitnąć nie będzie, z czegóż się zbogaciemy. Rolnictwo zaś żadnym sposobem kwitnąć nie może, ieźeli chłopi tak uciemiężani będą lak teraz. O poddaństwie, złych skutkach poddaństwa leżeli Polska przy idzie do tego stanu, w którym tego żołnierza liczbę umnieyszać trzeba będzie, Polska w ten czas w rozumieniu swoim za nieszczęśliwa poczytywać sie będzie. Kiedy chłop nie zapracuie Panu, Pan nie wiele mieć będzie, ieżeli Pan nie wiele mieć będzie nie wiele da Podatku, ieżeli nie będzie Kray opatrzony dochodami, coż dokaże? Polska nieszczęśliwą się sadzi, że bywa uciemiężony od obcych Kraiów, gryzie się że tuż zaraz nie ma odporu na napadaiącą siłę, a chłop nie iestże nieszczęśliwym, kie stwa, wypisywać cbszernie tu nie mogę, ale odsyła się w tem do pisma o poddanych Polskich. Mowiło wielu, że wprzód potrzeba uczynić ich ludźmi za nim się dla nich stanowią prawa, wprzód ich oświecić trzeba, aby zdainemi byli przydy nir ind pokoiu swego, kiedy może bydż obdzieranym, kaleczonym, męczonym, bez żadney na pebieslrszności,bez żadney Sprawiedliwości na krzywdy swoie. Mogę tu mieć zarzut że to bardziey do Moralności należy, aniżeli do Polityki, bo choć ieden drugiemu co weinte to zostanie w Kraiu. Odpowiadam na to zapytaniem. Łotrzy kiedy drabina, kiedy porywała co komu, czyż Kray cierpi, czy ma iaką w tym szkodę? za coż wytepiaią łotrow; kiedy oni Ją w Krain obywatele, ato dla Kraiu, ied.no wszystko tenliczy ow posiada maiątek. . . Mowiło się to gdzit in przyinć prawa. Oświecenia w Piśmie o poddanych Polskich naypierwey chcieliśmy, ale naynieoświeceńszy niesprawiedliwości cierpieć nie powinien Bo iakimże sposobem przeydzie stan ten do dobrego losu, kiedy od niesprawiedliwości zasłony mieć ismżiey, że kiedy kto komu wydziera, nie tylko obdarty na tym ma szkodę, co bierzp wydzierający, ale się łączą do niego inne. Obdzierający nie połknie w siebie wszystkiego, a obdartych zostawi w nędzy, z którey albo giną, albo uchodzić gdzie muszą. Niech g hidzi ogołocona Polska będzie, któż iey Zierde wpratclać będzie, kto ią obroni. .. Nie wiem czy można nazwać Kray szcześliwym, kiedy Gospodarze proszą się, żeby nie gospodarować, a bez gospodarowania coż będzie w Kraiu. Tysiąc przykładów w Polszcze takich zobaczyć można w czasach ieszcze terażnieyszych. mieć nie będzie, ale tylko wolnym zostanie dla niey łupem. Stanowi woysko Kray, aby nie cierpiało od innych uciemiężenia i niesprawiedliwości. czuie gorycz loin podobnego, zna to źe w stanie dobrym zostać nie może, skoroby ich przemoc niesprawiedliwa gniotła, iakim że też sposobem przyidzie stan chłopski do przyrodzonego stanu szczęśliwości, skoro przemoc niesprawiedliwa Szlachty gnieść go będzie. Przemoc i niesprawiedliwość czyni bez baczności, co tylko chce, a któż zostaiąc na płochey cudzey woli, woli despotyczney (24) Nie iestże to ubostwo kiedy chłop od zbioru do zbioru zbóż obzywić sie swoim chlebem nie może, koniecznie z Szpichlerzow Pańskich pomocy potrzebuie, albo ieżeli się który obżywi cały maiatek tego składa dwoie, lub troie bydła. Wówczas ubóstwo nie woli nieumiarkowaney, Wzmógł się na co dobrego? . . Boią się w chłopstwie pieniactwa. przeymuiąc przykład z Królewszczyzn. Maią Królewszczyzny sprawy, ale nie z przyczynyż Starostow. Szlachcic ze Szlachcicem pienia się o słowo, a chłopu o tysiączne krzywdy od Starostow zadawane upominać się nie wolno? Chłop żywiący się z potu swego, nie znaiący wy bieiest, kiedy prócz żywności człowiek. ubespieczony w pomoc na rożne przypadki swoiey Osoby. Takiego chłopa w wielu Woiewodztwach nieznaydziemy, na mil 4. kwadratowych nad iednego, a w Woiewodztwach które się zowią bogate nad 4. lub W ten czas ubogim chłop nie będzie , kiedy się przysposbbii może aby nie doznawał przypadków, a to przez wygodne życie, odzież dobrą i dobre pomięszkanie. biegów krętych, Polskiey Jurydyki, widzący przed sobą oczywistą stratę maiątku swego , pewnie z płochości udaie się do prawa, (26) ale trudno me szukać sprawiedliwości, kiedy się cierpi krzywdę. Jeżeli Panowie nie pozwolą ieszcze samym chłopom dochodzić sprawiedliwości, niechże wyznaczą po Powiatach Urzędników, do którychby skargi swoie odnosić mogli chłopi, a ci niech maią wyznaczone z Skarbu publicznego pensye, aby dochodził, prawnie krzywd chłopskich na Panach. Niechay sprawy takie w Grodach Di nay (25) Tak się spodziewam że Głosy tych Mężom drukowane bydż muszą , bo takie rzeczy godne są aby ich dostała potomność. (ji&) Wiem o iednym Starostwie , którym chłopi więcey lot 30. pvawuze Starosta, dali porozmrzoc ds naypierwsze będą Despotyzmu nie będzie waląc Despotyzm. Słuszna iest troskliwość o oświecenie poddaństwa. Oświecenie gruntem szczęśliwości ludzkiey. Oświecać nie iest to poznawać się na błędach, iest to nabierać doskonałości rozumu i podług rozumu żyć, a żyiąc podług rozumu, któż źyie nieszczęśliwy ? Ciemność pospólstwa zapamroczyła ich w błędach, niewidomy wpada w doły i niebespieczeństwa. Chcąc aby nie upadli trzeba im ukazać światło. Panowie s oświeceni poddani, szczęśliwość wasza. Wszak chłop dobry, bogaćtwo wasze, chłop oświecodo ostatnilgo kawałka grunta swoie, i ledwie że głębokość studzien swych nie okazali Kommisyiom, iednak one zawsze rozchodzą się na niczym, nawet iuż tracą nadzielę w dochodzeniu Sprawiedliwości, eony, dobrym będzie. Dobrodzieystwo dla nich to, kosztować was ne będzie. Wiem że podeymą go się chętnie Zakony, które nauczać dobrych obyczaiow, będą mieć sobie za slodycz. (27) (37) Narzekała pospolicie na nieczynność Zakonow, czyż użytek ich mógłby bydź większy nad oświecanie chłopów? ale potrzeba pierwey, ażeby maiacy oświecać chłopów, sami pierw byli dobrze oświeconemi i patentowanemi od Akademii, Bo ieżeli o nieoświeconym powierzyłoby się oświecenie i władza nad umysłem chlopstwa, nieprzeliczonych zgorszeń w sumieniu i w Polityce stałobysię zrzodłem. o MIASTACH. Chcąc sądzić dostatecznie o stanie Miast, nayprzod doyść potrzeba, z kąd i czym się te utrzymują, zobs.czemy potem stan Miast teraźnieyszych, a stąd przeydziemy do sposobów utrzymywania w szczęśliwym byciu Miast. W Miastach mieszczą się pospolicie, albo handlujący, albo przerabiający produkta ziemskie i z zwierząt, po partykularnych Miasteczkach mieszczą się też i Rolnicy Handlujący ludzie, czyli kupcy, albo zakupuią produkta Kraiowe i zamieniaią ie za zagraniczne, alboli też sprowadzaiąc zagraniczne przedaią za pieniądze. Jeżeli mało produktów, któremi handlują, handel Kraiowy małym być musi, ieźes żeli produktów wiele Kraiowych, i handel Kraiowy wielki, Produkty u nas Kraiowe wszystkie z Rolnictwa (sS) Tutety mogę mieć zarzut takowy: skoro produktów więcey sie urodzi takowych, które zakupuią zagraniczni albo zamieniała, zatem produktu będą droższe, więc iak Kupiec tak i kray zyska, bo co droższe to zyskownieysze. Nayprzod kiedy Kupiec kupuie drogo w Kraiu produkta, drożey ic zagranica prze dawać lub zamieniać, musi, a zatem gdyby kupiono od niego. zysk zawsze dla niego iednakowy i owszem w czasie droższism, albo zupełnie przestać handel owym produktem musi, albo czasem przytracii. Bo za granica kiedy zobaczą drogość produktu owego, uszczuplą użycie iego. Na dowod tego przytaczam przykład zboża oioego, przedanego w Gdańsku ceną tcuiszą, Aniżeli w Warszawie. prócz żelaza; wołki, miody, łoie, zboża tak w swych hukach iak i wyrobione, bydło, konie, wełna tak w swey pakulatości, iako i wyrobiona, konopie, len, wszystko to z rąk Rolnika. Jeżeli któremi z tych handluję kto z mieszczan, łatwo pozna, że handlu wielkość lub małość w Gdańsku niechciana płacić cena wyższą, bo pomiarkowali żeby go byli nie sprzedali, a zatem sicata pewna, i w roku 1788 niechay zważy każdy naymniey wyszło z Polski do Gdańska zboża. Tutay zapytanym mógłbym być, czymże ludzie żyli za Granicy, którzy używali zboża Polskiego, a nieskupowali go n.p. w R. .lySS Czyż za granicą iednym tylko żyią zbożem, kawa, ryby, mięso wszystko iest to do użycia, wolą z tych produktów używać więcey, bo ich mniey kosztować będzie, albo wystarcza sobie na od Rolnika zależy. Mało zebrał Rolnik , mało handluiacemu sprzeda, a handluiący mało wywiezie. Ten który zagraniczne sprowadza produkty, iako n. p. kawę, cukier, wino, sukna, materye i inne, handlu iego pomyślność zawisła od szczęścia Rolników. Jeżeli Rolnik ma tyle produktów, że prócz użycia na użycie produktów tamtych tańszych, a od droższych utrzymać się muszą. Weźmy przykład z Polski samey, niech kawa drogą będzie, umnieyszy się piiących ią, boby nie wystarczyli nato. Wracam sie do założonego celu, kiedy produktów mało, handel mały, bo produkta drogie, wywozić ie zagranice niebezpieczno, i nie każdy łatwy do prowadzenia handlu, bo nie każdego starczy zakupić produktów wiele do handlu. Kiedy produktów wiele, handel wielki, więcey kupców oka wiele ma do sprzedaży i sprzeda, łatwo kupi to, co mu prócz żywności potrzeba , iako n. p. sukna materyi, a zatem wten czas pomyślność handlu tego, który sprowadza sukna, materye, bo wiele ich sprzeda,(3o) mawiele Rolnik sprzedaży do produktów, skoro od innych zostanie mu się potrzeb, może kuźe się handluiących, bo każdy za mniey pieniędzy lub inszey zamiany , zapakuie brykę lub statek wodny, o mnieyszym zaprowadzi ko sacie i pewny sprzedaży, bo tanio. Kiedy produktów wiele może zawieść dwa lub trzy razy, handel wiekszym zaraz. Çzs) Zboża w iustach rozumiem n. p. Żyto samo w sobie, zboża wyrobione rozumiem n. p, mąka. (50) Niechże teraz pozna każdy iaki stan Miast, ieżeli pomiarkował handel. Jeżeli przypatrzemy się wlaścicielów kupić i wina, (31) Pod rzędem wyrabiaiących produkta, rozumiem wszystkich Rzemieślników, i szynkarzy. Rzemieślnik i bierze produkta od Rolnika i odprzedaie Rolnikowi. Jeżeli Rolnik ma tylko tyle produktów, że się ledwie niemi obżywić może, muli uszczuplać sobie tych potrzeb, które z rąk właściciele w miarę swoią dochodów wiele mieć nie mogą, bo wiele bardzo wydaią na poddaństwo, które nie ma czym żywić ste, do handlu przeto nie wiele zostaie mu produktów, jeżeli nie wiele zostaie produktów do handlu, więc i w zamianę nie wiele weźnie. jeżeli ubodzy chłopi i potrzebuią zapomagania Panskiego, więc handel z niemi szczupły albo żaden. Przypatrz się handlowi teraz Narodzie.. . Ze od Rolnikom szczęścia idzie szczęście Miast przykład okazuie Rzemieślika wychodzą. Y tak ważmy to w przykładzie. Dla człowieka każdego, wielką iest potrzebą obuwie. Jeżeli Rolnik tylko tyle miął, że prócz tego co ziadł, i wypił mc mu się niezostało, bez obuwia obywać się musi, i me kupi go. Wielka liczba, skoro takich będzie w czasie np. nieurodzaiti, Woiewództwa Wielkopolskie naylepsze ma Rolnictwo, najlepszy ma handel, Miasta bogatsze zaraz. Może któ powiedzieć, że kiedy kto ma szczupły handel szczupły ma zarobek A coż Kupcowi przyidzie do tego, kiedy nie wyprzedaiąc towarow, żywie z zarobku, a nie ma żadnego, utracać, zaraz musi i bankrutować. .. W Polszcze u nas i to do ubostwa przykłada się handlu, że Kray wielki a nieludny, przewóz bardzo daleki, przybywa nakładu na towary, na które potem Rzemieślnik pracuiący koło obuwia, ma dwie straty wielkie, iedna, że pracy iego nikt niechce, druga że musi żyć większym kosztem, aniżeli pod czas pory tańszey, kiedy na pracę swoią, miewał odbyt. Kiedy na pierwszey potrzebie, tak się oszczędza Rolnik, iakże on na powtórnych oszczędzać się nie ma? oszczędzi się na sprzedaż ma małą. Ieszcze Artykuł zarzutu względem stancyi w Miasłach bydź może. Nayprzod stancyi nie naymą mieszczanie, kiedy nie maią komu, któż do Miasta przyiedzie kiedy interesu nie ma, iak prędko handel ubogi, nic przyiedzie nikt do Miasta. Ze w Warszawie, Piotrkowie, Lublinie, Wilnie, Grodnie, odprawuią się naywyższe Magistratury i tam naymuią stancye, ale te Magistratury nie są, dząslę po Miastach wszystkich. W Piotrkowie i Lublinie pół roku maią za na potrzebach z żelaza, oszczędzi się na potrzebach sukiennych i innych, a Rzemieślnicy wszyscy ucierpią w ten czas, Rolnik ubogi nie wypite w ten czas tak wiele trunku, bo kiedy ubogi Rolnik, trunek droższy w ow czas, a on nie ma zaco go nabyć. Mogę tu mieć zarzut następuiący, że Rzemieślnik i kuzarobck z stancyi, a przez pół roku bez żadnego zarobku , ale i w tych Miastach czy zapłaci dobrze, czy stratai zkonsumuie wiele, skoro w szczupłym Obywatel dochodzie. (31 ) Wielu chcą zabronić wina wchodu do Polski, żądając aby Polacy go nie pili. Nie widzę przyczyny tamowania tego picia. U nas do Polski przychodzą wina tęgie, każdy trunek tęgi używa sie na otrzeźwienie sił, używanie ich koniecznie bydż musi, nie mówię używanie zbytnie, ale używanie i Kupiec nie wszystko przedaie Rolnikowi. ale Rzemieślnik przedaie Rzemieślnikowi, Kupcowi , Kupiec przedaie Rzemieślnikom i Kupcom innym. Te stany przyrowniać mogę do kółeczek w zegarku, a Rolnika do sprężyny. Jeżeli mocna spręnie rzadkie, a zwłaszcza dla tych , którzy silnie pracuią, Zabraniać tego co irst potrzebne do użycia, myli sie Naród leżeli w tem przegląda dla kie wina, przestana go sprowadzać , a1bo w małey bardzo części sprowadzać go będą, jeżeli w małey części sprowadzać go będą, podatek zmnieyszy się, cena podwyższy się wina z wielką drogością przyidzie do konsumpcyi. Pewnie w tem użytek przeglądaią, że sie nie będą rozpiiać Polacy. Kto piiakiem iest, nie szuka ten wyboru trunków, ale tylko sposobności sprężyna, mocno popy chai ą się kółeczka, i wszystko obrot ma szypki i regularny, gdy slaba sprężyna slabe wszystko. Ale ieszcze się daley tłomaczę z tego. Jeżeli kupiec lub Rzemieślnik drogo opłaca żywność, czy on się spieszy po iaką potrzebę do Rzemieślnika drugiego? E czyści upicia się, w upiciu sie człowiek szuka odmiany zmysłów, przeto lada trunkiem upiie się, a zatym kto piiakiem iest i gorzałką upiie się. Kto piie trunek dla czerstwości sił, ten szuka wyboru napoiu, ieżeli szuka wyboru napoiu, za coż mu go bronić? Próżniakom zabronić tego lub owego pokarmie, lub napoiu można, ale dla człowieka prawiącego wygodą konieczną iest, bo przez wygodę wzmacniaią się i utrzymuią siły. Wygodą zaś dla człowieka nazywa się i to, w czym człowiek czuie smak, ukotlr czy widząc wielki wydatek na po trzebę iednę, szuka drugiey potrzeby aby na mą wydawał. Kiedy kogo w iednym roku chleb dwa razy kosztuie więcey, aniżeli kosztował w roku przeszłym, czyż w roku kosztownieyseym sprawi sobie suknią , którą sprawiał w roku kontentowanie, ieżeli ludzie do wina godą ich konsumpcyą wina w drogość wprowadzać, rząd dobry nie rozkazuie. Moc prawodawcza niech me patrzy co konsumuią, ale niech patrzy na sprawiedliwość, oświecenie Narodu i moc Praw swoich. Chętnie Narodowi da każdy Podatek, kiedy mieć będzie wygodę i spokoyność swoią. Bez wygody nędznieie ciało, słabią siły, a słabego iakaż praca? Kiedy człowiek przy wygodzie pracować będzie. Narodzie nie usłyszysz utyskiwania. tańszym, a zatem Rzemieślnik nié sprawuiący sukni, nie da na sobie zarobić , ani przedaiącemn sukno , ani robiącemu suknie. Otóż ani Rzemieślnik nie zarobi na Rzemieślniku , kiedy ubogi Rolnik. Z ubostwem Wołem pracuie sie w Rolnictwie, iakążkolwiek da mu sie wygodę, ale leżeli wygoda da mu sie lep sza, pracuie wól lepiey. Dla tego Rolnik dobry i wszystkie Kraie kwitnące w Rolnictwo służy na wygodę bydła, którego zażywała do pracy , a człowiek że pracuiący wygody mieć nie powinien? Naród niech nie myśli czym sie, kto upne, ale aby nie było piiaństwa, bo przez piiaństwo Naród traci to: że ludzie zabalarrttitiw say ertlt tbisy, powtore: że z zbytkiem tiźywcsity trunku osłabiać ich musi, (bo każdy żhyick nadweręża sily, ) praca zatym mdlą Obywateli, a kiedy psacamdi, Kray stwem Rolnika w Polszcze ubogie i Miasta bydź muszą. Panowie dochodu nie maią tylko z roli. Rolnictwo u nas w nikczemnym stanie i Panowie czyli raczey właściciele ; dochodow nie maią wielkich, a zatem i wydatków wielkich czynić nie Kray ubożeć musi, bo praca bogaci Kray. tak odwrocie piiaństwo, ponieważ w piiaństwie rzecz ieszcze mieć będę, nie mówię teraz, ale tylko chce ułatwić zarzut następuiący. Polska kupuie wina w Węgrzech. Węgry nie biorą nic z Polski, krzywda się przez to wydaie Polski, Węgry dla tego z Polski nic nie biorą, bo nie maią co brać. Fabryk nie mamy, których potrzebuią Węgrzy, coż maią brać w zamian, ieżeli będziemy się starać o te produktu, które Węgrzy biorą od innych, upewniam że chętniey od nas wezną, bo transport mnieyby ich kosztował mową na inne potrzeby , a zkądże Miasta dochód mieć będą? (53) Jeżeli Miasta mały maią dochod. czyż mogą się mieć dobrze, kiedy naywiększe miały i maią do tych czas ieszcze wydatki, czyli raczey naywięcey zawsze podatkowały Miasta. Przy tem kto o ten handel troskliwy, niechay pozna pierwey co to iest handel. Alboź handel w tym się tylko Bierze względzie, kiedy sig tuż zaraz czyni zamiana? czyż Węgry nie biorą nic znikąd rite handluią niczym, i tok biorą w przykładzie. Nasz Kray poddaie zboża, woły Niemcom, Prusom, Saxonii. Tym Narodom służą woły nasze do wielkiey ich konsompcyi. Wszak prędko woły nasze służące im do konsumpcyi zdrożeią, fabryki muską zdrożyć swoie produkta. Węgrzy ra biorący produkta z Fabryk bez których sig nie obeydą, po Miasta płaciły i płacą czopowe, Miasta płaciły we dwoie we troie większe podymne. (34) Miasta i Królewszczyzny przewożą żołnierzy, daią im wygodę, pomieszkanie, Lazarety, naymuią pokoie officyerom i ogrody nawet. (55} Miasta utrzymuią potłrożzsr swoie wina musact, żeby na wyg ss kosatuircq, więcey mieli, a zatem wino u nas droższe owdzie. Ale gdyby zatamowano do Polski sprowadzanie wina w Węgrzech tak wielkiey konsumpcyi nie byłoby wina, a zatem w Węgrzech uszczuplać by potrzeby swoie musiano, i z Niemiec nie sprowadzaliby tyle produktów, czy rękodzielnych, iako n. p. sak . a czy fabrycznych iako n. p. tabaki ieżeliby odbytu nie miały w Niemczech Fabryki, nasza wołów cena upadaćby musiała , boby upadla ich konsumpcya, ponieważ konsumpcyiy na pra niuią światła na obwachtach, porządne drogi, (56 ) Miastą wystawione na naystraszliwsze szturmy. (37) Starostowie przy tym bywaią zręcznemi łupieżcami Miast , (38) niech też zmiarkuie Polska, w iakim na pracy by swoiey mniey zyskali, nieniaiąc na praca swoio konsumpcyi. Handel iest to łańcuch rozciągniony po Kraiach wszystkich, ktorego ieśli się iedno gdzie osłabi ogniwo, łańcuch zrywa sie zaraz. Nie rozwodzę się dłużey wtey nocie, przywodziłem przeto niektóre przyczyny , abym okazał szkodę przez ząbronę sprowadzania win, ktobykolwiek nie zrozumiał prawdy myśli za odezwa do mnie, tłomaczenie wszelkie zdać gotow iestem. ) Gdy kupuie. Piwowar zboże, przerabia na piwo i przedaie piwo. Rolnik kupuiąc piwo, kupuie swoy produkt wyrobiony, jeżeli Rolnik mało stanie Miasta, że aż Konstytucyą 1763. nakazuie się aby Deputacyi płacili stancye i wszysto. Wiadomo jak Rolnik u nas ubogi, zkądże Rzemieślnicy w Miastach lub kupcy maiętnemi bydź mogą ? poźyczonemi pięło sprzedaie, sprzedaiąc mniey, sprzednie w droższey cenie, piwowar też podwyższać cenę piwa musi. jeżeli Tiiedlłatek zboża, iak piwowar mało ma do kupienia i do sprzedaży, tak Rolnik mało ma do wykupienia. (33 ) Że Panowie dochodom nie maią wielkich, tłomaczę sie tym sposobem. Dochód ten wielki nazywa się kiedy komu prócz wydatku rolniczego i wyżywienia, zostaie wiele na iego Osobę do sprzedaży. Rolnictwo u nas niedoskonale o tym każdy się przekona , kto go tylko zna. Ludność uboga , i tak, że Kray na pół pusty nazwać stę może. 6,000,000. liczą w Anglii, a w pieniędzmi zacznie kupiec handel, utracać go muli poterrt , bo odbytu na niego nie ma. Podatki iednak zawrze opłacać do ostatniego musi. Dla tego z Miast wychodzą mięszkancy, porzuciwszy wszystko. Jest w Polszcze na traf rachuiąc kredką naywięcey A,000,000. liczy sie. A iaka proporcya wielkości Anglii do wielkości Polski. Panowie choć sprzątną zboże, ale wiele wydawać musza na żywienie swoich chłopow. Ma czasem kto rozległości nad dużą mile, zbierze z niey yoo. korcy Żyta, loo. wydać musi na żywienie chlopow swoich, zostaie mu zoo. na żywienie siebie i na potrzeby inne. Zboża inne rodzą się, ale i z innych ma wydatek, jeżeli z tak wielkiey rozległości, tak mały dochod, w iakimże stanie Rolnictwo, w Krain handel taki w nim , zkąd się wspomogą Miasta? źeb Zwierzchność w Miastach wydzierać nie ma skąd, zaciągać długi musi. Y dla tego Miasta prawie wszystkie w Polszcze dłużne i iuż przyszly do stopnia teraźnieyszey nędzy Francuskiey, i tak Kraków przed CS 4) ssllęcey óak w trc piasób plącą dymowego Miasta, bo Rolnicy płacili po Zll: a Mieszczanie po Złl: .12. lub .tg. Gdyby to Rolnicy i właściciele opłacali podatki , prócz kominowego insze wielkie, a Miasta żeby nie podatkowały niczym więcey tylko samym kominowym, mnieybym ieszcze mówił. Aie Miasta żyiące z Rolników, prócz wpoiroy dymów opłacanych nad dymy Rolnicze podatkuią ieszcze czopowe i inne, czyż nie oczywisty błąd polityki i zdzierstwo. (35) Zda się bydź nie wielką rzeczą dać żołnierzowi pościel, prać ią; dla tego wielką rzeczą dać iest pościel, która przed dwoma laty okazywał więcey wydatku, aniżeli ma dochodu, prócz długów, mogę tu mieć zarzut, ze Miasta wsie maia, a zatem i dobrze mieć się powinny, ale nayprzod wieleż iest Miast takich? przy tern coż mieyskiemu Obywatelowi przyszło , że Wsie zastawić mo ry mało ma pościeli, i któremu z trudnością nabyć przychodzi pościel. Miastach tańszy chleb, tańsze mięso dla żomcrzct, więc Miasto żołnierz krzywdzi, bo przedaiący mięso, chleb, przedalą mieso wmiaię swty u ciętości, icżeli żołnierzowi tar.icy przydawać przychodzi, więc przedaiący cierpi krzywdę. Ale zarzucić kto może, że przedaiący podwyższciąc cenę dla koga innego nad grodzi sobie, a zatem Miasto drugi raz podotkuie dla żołnierzy, bo dla tego, że żołnierzowi tanio siprzedaie, Mieszczanin można było, alboli teź użyć do iakiego porządku, a on nie miał łkać żyć, gdyby to Wsie były bez podatków, były bez swego uciemiężenia, lecz któż żywił żołnierzy kto ich woził, i do tych czas, kto ich żywi, kto ich wozi, ale nie tylko żołnierza, ale każdego aresztanta. (40) 18. że y chleb, drożey mięso kupować musi. Iow roku 1788 widziałem w Krakowie, tak wydzierali żołnierze piekarzom chleby za bezcen prawie, a w Piotrkowie, że musieli drogo skupować zboże piekarze, w tymże roku koleyno piekli chleb, aby go tanio sprzedawać żołnierzom. Czy sprawiedliwie żołnierze czynią to, powiem pod materyą o woysku. To iest rzecz osobliwsza w Polszcze, że Miasta prawie samę utrzymuiąc żołnierzy, itszelkab posługe żołnierską albo opłacać, albo osobnych do posług swych żołnierzy trzymać muszą, iak Krakow i Warszawa. Połowników bezpłatnych. Miasta i Królewszczyzny miały dotychczas, niech zmiarkuie Kray, czy to nie iest z uciemiężeniem ? Toż Miasta Rolnictwem zatrudniające się powinny bydź w dobrym stanie, bo los ich zawisł od pracy ichże samych, miałyby się i te Miasteczka (36) Czyż kogo kosztuią więcey drogo iak w Miastach brukowanie ? (37) Miasta we wszystkich Rewolucyach wystawione były na szturmowania, na rabunki, pożary, których napatrzyć się mogły do syta oczy wielu ieszcze żyiących. (38) Starostom podatkuią wiele Miast, niewiadomo z iakey przyczyny Starostowie maią przyłączone ziemie a to, że sądzą sprawy Szlacheckie, ale Mieszczanin z Mieszczaninem sądzi się w Sądach Mieyskich, Szlachta że Jeździ Starosta, ma za to ziemie , Mir dobrze, gdyby ciemiężone także nie były. Ale podobnie iak na Królewskich Wsiach, daiąc żołnierzom ieść, pić, furaże , iakże Gospodarz Mieszczanin darty zewsząd, ma się mieć dobrze. (41) Zdaie się Szlachcie bydź znaczny podatek, płacić po 10, od 100. a ia mówię, że Mieszczan nie sądząc, za co od nich wybiera podatki? (59), Można się doczytać tego w Dyaryuszu, bytności Króla Jmci w Krakowie. Musiały dłużyć się Miasta, skoro przemoc zdzierała ich poborami. Nie miały i nie maia do tych czas folgi, coś dziwnego, że ciążone tak prywatnemi iako i publicznemi długami powstać nie mogą ? (o) Ncsilawalący na Miasta, mówić może, że Królów zwyczay iś Kiężyzny nie tylko tsie Mieyski. przewożą i żywią żołnierza, prawdaie si, Jile Króle że Miasta płaciły i płacą wiecey, niż po 20. od 100. Sadzą nieuciążaiącą rzeczą dla Mieszczanina dać żołnierzowi ieść i wygodę, ale niech się zastanowią nad tem, czyby nie doskwierało kogo, dać komu tę suknią, iakiey sam ochrania, podobnie nie używa pospolicie Gospodarz tey Królewszczyzny i Xszyzny maici przez to uciążliwość. (4T) Czyż może Gospodarz w dobrym bydź stanie, skow nie tylko przez połowę, ale ósmą lub dziesiąta częścią wartości swoiey tanity przedawać swoie produkta muszą, a często i darmo dawać. Coż na procy zyska Ç4z) Mowuem to i dawniey, że w piaństwie każdy chce odmiany zmysłów, me odmienia nikt zmysłów tylko kto z nich nie kontent. Każdy zaś niekontent zmysłów ktokolwiek strapiony, Mieszczanie uciążeni, nie dziw że wygody słim,którą dawać musi przeieżdzaiącemu żołnierzowi. Polska mało miała Woyska, ale upewniani że w żadnem kraiu tać mała garstka tyle swoich nie wywarła przykrości, i,e w Polszcze Miastom, Królewszczyznom i Xiężyznom. Kiedy żołnierz ukaże się w mieyscu z tych że się rozpili byli, ale im do lepszego rządu i sprawiedliwości przychodzić zaczi, tem piiaństwo wyniszczać się zaczęło, i ieżeli zupełnie do stanu i oświecenia przyidą, piiaństwa w Miastach nie będzie. Polacy Szlachta rozpili się sztucznym podeyściem, ktore do tego stopnia wzmogło się było , że ludzkość na opilsitwie zakładano, występku do obrzydzenia w zwierzętach nawet, oświecenie zgromiło iednak to wszystko. Można się zapewnić że i w Miastach to zniknie, ieżeli ucisk ustąpi. oświecenie przyidzie. Skołatany tych, którym zdaie się ludowi, że przypad grom, przed którym a!bo chować wszystko, albo wszystko kłaść potrzeba. Ciąży Miasta ubóstwo wewnętrzne , ciążą podatki wszelkie. ciąży żołnierz, ciąży ieszcze i Szlachta. Miasta podatkują Starostom, Miastom nie płaci podatków Szlachta, chociaż osiada Ziemie mieyską, a przez tę niepłatę zniżaiąc na swoich sprzedażach cene krzywdziła Miasta. Po nie któczlowiek kiedy nie znaydzie sprawiedliwości, nie znaydzie perswazyi w rozumu, szuka że tak powiem życia w trupku. I tak kobieta kiedy się rozpiie, rozpiie się w naiwyższym stopniu, bo kobieta nie ma e a siebie sprawiedliwości, rozum zakrywała przednią a cierpi naywięcey zawsze. Dziwuią się rozpilstwu kobiet, a milczą na ich cierpienia. Za co bronić światła rozumu których mieyscach bywa i to, że Kommissarze ziechawszy się na czynienie dobrych rozporządzeń, na obciążawszy Mieszczan roziechali się z niczym... Niektórzy widząc nędzę Miast przypisuią wszystko piiaństwu, ale piiaństwo iest to pałasz od natarczywości. Nie sprzeczam się o to, że nałóg ieszcze więcey porobił piiaków, ale piiaństwa niedoskonali zażywaią na rozpędzenie troskow. (42) kiedy rozum dla ludzi, kiedy człowiek, nie człowiek bez rozumu, gdy ta nie da rozumu. Wiem że kobiety nie do niewoli, ale na przyiaciół są stworzone. Słyszałem o edukacyi ich piękną radę iednego Ministra i Kommissarza Edukacyinego. DŹWIGNIENIE MIAST Y ICH SZCZĘŚLIWOŚĆ. zakwitnieniem Rolnictwa, będą miały dochód większy Miasta. Teraz idzie tylko, aby ich z ninieyszey wyprowadzić niedoli, i postawić ie witanie takim, w iakimby obronić się mogli od ubóstwa. Okazywało się, że Miasta szczupłe maią dochody, podatkuią wiele i naywięcey w Kraiu rzecz naturalna, że to ich niszczeć musi, a zatem według słuszności zniżyć podatki należałoby. Podatki zaś nietylko rozumiem co Mieszczanin wnosi do Skarbu publicznego, ale to wszystko, co kolwiek on dawać musi na publiczną uslugę. (43) Jeżeli tego nie uczyni kray ieszcze w okropnieyszą zapadną biedę. Bo jeżeli teraz nie opłacała Szlachta podatku, a w dobrym stanie Miasta nie zostały , iakże się spodziewać skoro Szlachta opłacać podatek zacznie? Podatkuiącey Szlachcie więcey uszczupli się na inne wydatki, a zatem (43) Po pomnieyszych Wsiach Królewskich i Królewszczyznach daią straże żołnierzom, daią wygodę tak ludziom iako i koniom, czyż to, podatkiem nazywać się nie ma. Są taxy położone co od popasit dawać ma na Królewszczyźnie lub Xiężyźnie, ale te tak szczupłe, iż ani trzeciey części wartości rzeczy nie wynoszą, a pospolicie żołnierz przeiężdżaiący płacić nie zwykł. Furaże, które zwjdy przedamać żołnierzom Królewszczyzny, ale te też podobnie w tak szczupły ce tem uszczuplaiąc sie w wydatkach , Miasta nie będą mieć Sprzedaży swoich towarów takiey, iaką do tych czas miały, skoro sprzedaży mieć nie będą, a podatek wyżtey płacić im przyjdzie, wciąż się obrocą? Powiększy się woysko, zacieśni pewno Miasta, ieżeli wygody takie wciąż dawać Miasta będą, podeymą większy nie, że nigdy wartości rzeczy nie wynoszą. Słyszałem o nowoułożonych taxach teraz, ale czy taxa doskonale ułożona bydź może, niżeij mówić się będzie. Z powiększeniem woyska, powiększą się furaże, powiekszy się liczba przeieżdzaiących Kawalerzystów, których paść trzeba. Czyż to się zgadza, aby każdy żołnierz był poborcą, czyz zgadza się to z rządem dobrym zdawać wielkość podatku na wolą żołnierza? Nie lepieybyżby było raz ustanowić, co oddawać regularnie sslćtią. większy nakład piekarze, rzeźnicy, więcey sprzedaży będą mieć dla żołnierzy, a Zatem w czasach zwłaszcza droższych więcey straty. ( 44) Z powiększeniem woyska więcey przyidzie przewozić żołnierzy, aresztantów , zbiegów. ( 45 ) Jeżeli (44) Podatki powiększą, uszczuplą sie właścieiele, zmnieyszy sie dochód Miast, Powie kto, że będzie konsumpcya w Miastach przez przybyż kołnierzy, ta konsumpcija krzywdzić będzie Miasta, bo tmtszą tanio sprzedawac dla żołnierzy. Sól sama,. którą daią Mieszczanie dla żołnierzy, wyniesie rocznie do złotych kilku, zda sie to bydź mały podatek , ale u tego znacznym iest, u którego sól iesł okrasą. Skarb publiczny kładzie w dochodach i expensach swoich denary, a Miasta kłaść nie maią w podatkach soli, którą daią żołnierzom, a którą kupuią samę. przyidzie dźwigać ogromnieysze ciężary, trzeba rzeźwieyszey siły, gdy siły zamiast otrzeźwienia słabieć coraz będą, czyż się zdadzą do dźwigania ciężaru? Jak prędko do tych czas Miasta dźwigały naywięcey, więc teraz ulżyćby im potrzeba. Nie mówię aby ich bez żadnego zostawić podatku, ale tylko idzie oto (45) Kto zna Rolnictwo, wie to, że pożuieme roboty w Rolnictwie , w sprzęcie, czasem w dwóch godzinach, czy zaoraniu wielkie sprawia szkody. Kiedy przybędzie żołnierz w tych czasach, mieszczanin lub po Królewszczyznach chłop rzucać musi wszystko, a wieść żołnierza, czyż to nie iest uciemiężeniem dla robiącego, czy Mieszczanin Rolnictwo wiedz dobrze może ? (46) Sprowadzi kupiec towar, Rzemieślnik narobi swych robót, gdy na nie ku to aby podatkowanie proporcyonàlne było ich zarobkowi. Czyż Prawodastwo teraźnieysze Polskie może sprawiedliwy wyciągnąć z niego podatek, skoro nie wie doskonale stałego dochodu iego? Wyciąga podatek z ziemi, bo miarkuie i doświadcza co czyni ziemia, i płaci z urodzaiu. Mieszczanin nie rozprzeda to kupca nie ma, czyż nie iest upadkiem dla niego, a w tych czasach obeyść sie bez pożywienia nie może. Podatek wyciągnięty na towarach iego czy był wyciągniony słusznie? Człowiek daiący więcey opłat musi na swych towarach więcey zarybiać,alekiedysiiupna nie ma,mu si przedać ze stratą. Kiedy rzecz wiele kosztuie, czy może bydż wielkie na nie kupno. Musi bydż rzecz droga, tak prędko drogo opłacana pierwey. Opłaci wcześnie kupiec podatek od towaru, są takowe towary, kto towaru i? Czcze, a iuż podatek płaci od niego, więc on expensuie pierwej nim nabędzie percepty. Chcąc sprawiedliwy wyciągnąć podatek, trzeba, żeby ct naznaczali podatki, którzy sie znaną na tem, którzy widza i wiedzą ak idzie kupiectwo. Tńtay powszechną przypomni mi kto regułę, że kupiec na tym nie traci, bo to wszystko opłaca właściciel. Opłaca właściciel w ten czas, kiedy iest konsumpcya, ale kiedy konsumpcyi nie ma, kto opłaci. (46) Ma kto w Mieście komin Czy następuie za tem, aby go drogo opłacił, sie które sie z czasem psuią, których kupiec albo me sprzeda, albo za połowę wartości sprzedać musi. Kiedy zgore Wieś, uwalniaią ia od podatku kominowego, dla tego, żę stracili wiele pogorzawszy Obywatelki straci kupiec toż za stratę swoią powinien był cplasc piciwey? siedzi kto w sklepie, lub ma co do sprzedaży, czyż następuie za tem, że on sprzedać na ogół wiele, że on ma wiele ztąd intraty? a chociaż ma intratę, czy nie ma na nią expensy? w ciągnieniu intraty z ziemi do podatku dziesiątogrolzowego, ciągnie się tylko z czystey intraty, czysta intrata bierze się z odtrącenia wszelkiey expensy, a za coź u mieszczan taka intrata brać się nie ma? ma kto dom w Mieście, czyż następuie za tem, że iest szczęśliwy. Dom sam nie obźywi, potrzeba uważyć iaki on ma zarobek, i co z tego zarobku płacić może? że kto żyic, nie następuie zatem, że powinien ustanowiony płacić podatek, bo człowiek nie za życie opłaca się Zwierzchności Kraiu, ale za wygodę, całość i szczęśliwość swoią. Nędzy nikt nie opłaca. Z pomiarkowaniem należy stanowić wszystko, bo ieżeli arbitralnie stanowić wszystko przyidzie, nie trafi Naród do szcześliwości. Nie idzie mi o to iek się gdzie dzieie, ale iak W Polszcze czynić trzeba, aby było do brze. Na czym zawisł Patryotyzm, tylko na przywiązaniu do Oyczyzny swo;ey, iakimże sposobem może bydź przywiązanym ten do Oyczyzny, który lest od niey niszczonym. Wiemy o tern , że porzuca taki dom i wszystko, kogo gniecie nędza , nędznym zostanie Obywatel, skoro bez pomiarkowania opłacać obronę swoia będzie. Coż po obronie będzie, gdy Obywatel dom i wszystko porzuci, aby szukał wcudzey ziemi pomocy? Narodzie musisz przyznać, źe wszystko zpomiarkowamem czynić należy. Kiedy Naród stsnowi na Miasta podatek, stanowi ogólnie, a czyż ogólnie wszyscy są w tym stanie, żeby ogólnie iedńaki opłacali podatek. Jakimże sposobem pomiarkuie Seym ułożenie podatków na Miasta , skoro w każdym prawie Miaście trzy części ubo ubogich , a ledwie iedna maiętna. (47) Zna stan mieyski zacność stanu Szlacheckiego, zna to , że stan Szlachecki iest stan zasługi. Oddaie poszanowanie stan mieyski, ale prosi aby nie był krzywdzonym, i tak się spodziewam, że zacność Szlachecka nie przemoże tego na sobie, aby ięczała z nędzy znaczna klassa Obywatelów. Będzie ta nędzna klassa Obywatelów, iak prędko pomiarkowanych urządzeń nad sobą mieć nie będzie. Nie będzie mieć pomiarkowanych urządzeń, skoro zarządzaią (47) Mówiono, że kto mało ma, mało dać powinien, ile pytam się, kto mało ma ieść, czy ten podatek dawać powinien? Powiedzą czemu nic zarabia? Pytam się czy zarobiwszy kto co ma pewność zapłaty swoiey, czy w niedotrzymaniu mu gotowa sprawiedliwość nie będą znać dobrze stanu Miast, nie pozna dobrze stanu Miast nikt, tylko kto iest mieszczaninem, więc koniecznie potrzeba, aby Seym pozwolił przysyłać do siebie Miastom Reprezentantów swoich. (4S) Szlachecki stan pocoż wysyła Posłów, tylko żeby stanowili Prawa, stanowili szczęśliwość ich. Jeżeli duchem Patryotyzmu tchnie Naród, bez pochyby pozwoli, aby przez Reprezentantów swoich starały się Miasta o swą (48) Bez Reprezentantów Miasto się nie obeydzie, nigdy Miasta szczęsliwe bez nich nie będą Miastach bardzo wiele potrzeba reformy, te reformy żadnym sposobem nagle bydź nie mogą, stopniami to koniecznie iść musi, bo samym nagłym postępowaniem zgubionoby Miasta. Na Szlachtę porządek i reformę ssliusl, żadnym sposobem zdawać nie można, bo chcąc reformować o swą szczęśliwość. Coż po takim Narodzie, który nie dba o szczęśliwość swych Obywatelów. Dźwigną się przez swoich Reprezentantów z upadku swego Miasta, okażą co cierpią, okażą co uczynić mogą, a z czego wypraszać sie będą. trzeba znać stan ludzi. I tak dobrze żeby Cechów lub zniesienie, lub reforma była, ale zaraz znosić Cechy, zaraz czynić reformy , byłoby gubić Rzemieślnika Człowiek pierwey dziecięciem, pierwey młodzianem iest, aniżeli zostanie doskonalym człowiekiem, ale w wiekach przeddoskonałych sposobią i przyprowadzało go do doskonalości. Podobiestwo z rządem czynić należy, chcąc go przyprowadzić do doskonałości. Trzeba koniecznie Reprezentantów z Miast, chcąc rząd mieć doskonały. Uyrzysz Narodzie, że niektóre oko liczności, które sie zdaa wpływać w porządek Miast, są ich zruynowaniem. Same taxy przeciwne są pollicyi dobrey Miast. (49) Kommissye porządkowe wchodzą one w porządek i ozdobę Miast, ale nie w ich (49) Taxy stanowią, nadaiąc wartość rzeczy iakiey, chcąc rzecz otaxować, trzeba wiedzieć z iakim kosztem przyszła do sprzedaży. Taxa na chleb, a czyniż sie taxa na Zboże, młyny; drwa? taxa na mięso, a iesze taxa na woty, a uko na tamte rzeczy wyznaczyć taxy nie można, tak podobnie i na te, wolność sprzedaży każdemu: Zboża, wolność bydź powinna każdejnu wypiekania i przedawania Taxy wyznaczać żadnym sposobem doskonalę nis można ßalty. uszczęśliwienie. (50) Czyż może dbać kto więcey o porządek i czystość Miast nad tego, który w nim ciągle mięszka.. . Nie czynili ozdób, bo mieli przeszkody. Potrzeba, aby Miasta skoro sie składaią na obronę, z swoiey obrony nie miały tyrani, ale prawdziwa obronę. Jeżeli Mieszczanin poświęca się na obroniciela Oyczyzny swoiey, czemuż wchodzić nie ma, zasiuguiących się w (50 Pozabadowane niektóre Miasta, gdzie Kommissiye rozkazały, ale pobudowały się zapożyczonemi pieniędzmi. Zapożyczy w szy się imeszczanin, płacić musi prowizya, ivyàa pieniądze tia dom, a handel potem lub rzemiosło, nie maiac nakładu zniszczeć musi. Bo sam dom nie utrzyma życia lego, zwlaszcza w tych mieyscach, gdzie dochodu wielkiego mieć nie może. w liczbę zasłużonych, to iest pomiędzy starszyznę, pomiędzy officyerow. Wszakże Oyczyzna w officyerach potrzebnie dobrych rzadzców, cnoty , męstwa , leżeli się to znaydzie w Mieszczaninie, czyż Oyczyznie to użyteczne nie będzie. Ktokolwiek iest obrońca Oyczyzny, nie idzie z zastugą ale chcąc bronić, chce okazać zasiugę swoia, a ieżeli zasluźy, któż powie, że nadgrodzonym bydź me powinien? . . . Zna to każdy rozumny, co przemoc dokazuie nad Obywatelem. Szlachta nad Miastami przemaga, Starostowie dokazują wiele z niemi. Wiadomo , że kiedy poszukuie się sprawiedliwości, nie lżuka się sprawiedliwości u Osoby, ale u Magistratury, Starostowie sprawy maiący z Miastami , przez co od samego stanu Szlacheckiego, rozsądzane miewaią? Nie mówi się do Osób, bo Osoby zachowują się w obrębach swoich, ale czy można zapewnić, że Osoby podobne zawsze zaliadać te mieysca będą. Tego zaręczyć żadnym sposobem nie można, a ieżeli tego nikt ne zaręczy, iakże to zaręczyć może, aby dwoćh mocnych nie zeszli się kiedyś, łatwieysze zawsze maiąc z sobą porozumienia i nie utłamsili słabszego. Cóż iest Magistiatura sprawiedliwości, tylko rozeznawająca sprawy interesy dwóch Osób, lub dwóch stanów, ieżeli Magistratura rozeznaie, interessa dwóch stanów, czyż z dwóch stanow złożona bydź nie powinna? ieżeli dwa stany odosobnione maią interessa, potrzeba przeto; aby Sędziowie dobrze oświeceni w interesach tych byli, a zatem koniecznie potrzeba; aby z obodwoch stanow złożony Sąd był. Wolno Szlachcie posiadzć Ziemie w miastach, za cóż me iest pozwolono posiadać Mieszczanom Ziemie, a ieżeli nie wszędzie, to przynaymniey o dwie lub trzy mile od Miasta, R. P. na tem krzywdy żadney mieć nie będzie, gdy się iey z ziemi opłaci podatek, i owszem R. P. żyłka na tem, bo ieżełi mieszczanina łtarczy na nakłady Rolnicze, dochody powiększą łię W si owey; a R. P. biorąc podatek w miarę dochodu Wsi, żyłka na swoich podatkach. (51) Widział Na (51} Niechby Miastom o dwie lub trzy mile na około Miasta zakupować wolno Wsie będzie. Wiadomo, ze Rolnictwo dobrem czynią nakłady wielkie na poprawę gruntów, utrzymanie Zboża i t. d. Wolno byłoby Szlachcie w okręgu zcsiłciwac mieyskim, iako Miasta po Szlachcie nie dopominaią się teraz, aby Szlachta chcąc, mieć possessya w Mieście mieszczanami zostawaią, podobnie i w ten czas nie dopominałaby sie. Zyskat by bardzo wiele icsizcze raz Naród. Cudzoziemcy Naród stan miast, widział czego potrzebują, zdaie się żeby to było przeciwko czuciu uczciwych ludzi, widzieć nie mogąc zakupować dóbr, udawszy stę do handlu, gdy na nim zbankrutują, zostaia nieszczęśliwemi, i przeto też mało sę ich do Polski udaie , na handlu zaś zbankrutuie sposoby ukazanemi wyżey. Cudzoziemiec przybywszy, nie może zaraz zostac Szlachcicem, bo stan Szlachecki iest stan zasłużonych. Nie łatwieyby zostad cudzoziemcowi mieszczaninem, zakupić Wieś i doskonalić Rolnictwo, a z doskonalenia Rolnictwa co za nieprzeliczone użytki! doskonalić się zaś nie może bez nakładów, iak prędko cudzoziemiec będzie miał nakłady, czemuż mu nie pozwolić Oyczyźnie bydż użytecznym, Szlachta będzie mieć prerogatyw wiele nad stan mieyski kiedy iey wszędzie skupować dobra wolno będzie. dzieć stan potrzebuiacy sprawiedliwości, a nie dać mu ity, Stany Naywyższe nie zważaycie iak było za Przodków waszych, ale jak dobry rząd, iak sprawiedliwość wymaga. Szukaycie szczęśliwości stanów wszystkich, a w ten czas Naród dobrze rządnym nazwie się. ŻYDZI. Każdy widzi ubóstwo Żydów, podobo żadnego kąta Polski nie ma, gdzieby go widzieć nie można było. Widziemy zabiegłych, przemyślnych Żydów, a widziemy ich ubogich. Żadnego Kahału nie ma, któryby licznych nie opłacał prowizyi od wielkich długów. Idzie nam zastanowić się nad przyczynami ubóstwa, a stąd przeydziemy do sposobów ich ratowania. Zobaczemy łatwo ubóstwo, ieżeli zastanowiemy się nad pracą ich, i nad życia sposobami. Żydzi albo są handlarze, albo rzemieślnicy, albo arędarze Propinacyi, albo usługacze czyli faktorowie. Kiedy się mówiło o Miastach, okazywało się, że skoro nie kwitnie Rolnictwo, skoro właściciel nie iest w dobrym stanie, handel ubogi iest. Skoro na towary odbytu nie ma kupiec ubożeć musi, (52) Podobnie idzie względem rzemieślników, że los ich zawisł od losu Rolników. Arędarze propinacyi, skoro rzemiosłem swoim porozpoiali ludzi, stracili fundusz pracy swoiei 52) Wszystkich szczęśliwość stanów zawisa od Reprodukcyi, czyli iak u nas od Rolnictwa. Ponieważ stosunki Żydów z Rolnikami, podobne są do mieszczan z Rolnikami , więc iuż ich nie powtarzam. Namienić mi tylko potrzeba, co następuie, że ponieważ Żydzi uciemiężeni i darci bywaią od przemocy, aby nasycić przemoc, muszą iey czynie przygotowaniu, zatem towary swoie ile mogą za tanie przedaią ceny, a tem sposobem niszczą i siebie, niszczą i współprzedaiących mieszczan, ponieważ ci podług swoiey, bo ludzie przepiwszy majątku co mieli troche, nie maią za co pić daley, a zatem arędarze nie zyskuią na swey pracy, bo skądże użytek mieć będą, skoro trunku nie sprzedadzą. ( 55 ) We wszystkich rzemiosłach Żydzi bardzo wiele czczey łożą pracy, a przeto maiętnemi dług wartości przedaiąc, nie maią odbycia swych towarów. Łatwo zaś poda się na zniszczenie Żyd , bo on cudze traci pieniądze. Żadnego nie masz złego bez swych płodów. (53) Wiadomo że Żydzi rozpoili wielu chłopów, i oni na arędach z piiaństwa ich żyią. Wiadomo że chłopstwo ubogie, a zatem i oni ubogiemi bydź muszą. Mówiło się w piśmie o poddanych Polskich, że potrzeba na arędach i karczmach nie byli Żydzi. Nie mówię aby to prawo wiecznym było, (boby się to sprzeciwiało wolności bydź nie mogą. (54) Przy tem chociaż tąż samą trudnią sie pracą co Chrześcianie, ubóstwo zawsze ich ściśleysze dla tego, że wygoda daleko więcey Żydowstwa kosztuie. Wiadomo że wybór czynią w mięsie, nabiale, nie iedzą wszystkich mięs i ryb przez nas zażywanych, przez co, to wszystko, cokolwiek od wyboru u nich zawisło drogie iest. Przez tę 53) ale aby potąd było, pokąd chłopi wolnemi nie zostaną, i pokąd Żydzi przestaną bydź rzemieślnikami rozpaiaiącemi. (54) Kiedy kupcy nie maią co sprzedawać, lub kupować rzemieślnicy nie maią co robić, faktorzy nie maią komu usługiwać, arędarze nie maią komu szynkować, czyż nie czcza ich w ten czas robota? Przykładów takich do syta napatrzyć się można wszędzie. te drogość uszczuplaiąc, sobie w wygodach swoich siły osłabiaią swoie. Dla tego wszelkie roboty, którekolwiek z rąk Żydowskich wychodzą, kształtne na oko, słabe zazwyczay bywaią, przy tem wiadomo, że domy Żydowskie są domy zarazy, co koniecznie oslabiać ludzi musi, stąd liczne niszczą i zabiiaią ich choroby, a owa zaraza, którą w krwi swoiey z południa przynieśli, zdaie się wrodzoną wlewać w nich słabość. Sposób życia, choroby przyczyniają się wiele do ubóstwa, ale przyczynia się prócz tego wiele i przemoc Panów. Ponieważ Żydzi zewsząd uciążeni nie maią łatwości w dostaniu sprawiedliwości, cisną się pod iednego opiekę, która szarpiąc ich powoli podatkowaniem dla siebie, obdziera ich nareszczie do ostatka. Opieka możnieyszych pomocna im względem słabszego, ale kiedy od mocnego podobnie są uciążąnemi, w ten czas tylko pomoc w w narzekaniu i we łzach im zostaie. (55) Wszak to u nas nie dziw, widzieć skrwawionego z zaklękłemi ranami Żyda, w naypryncypalnieyszych Miastach biegaiącego po ulicach od przemożnego tym darem obsypanego bez żadney za to sprawiedliwości, a częstokroć, za fraszkę iakąś lub przez chimerę. Opłacają się Żydzi bardzo wiele Panom swoim więcey za nic, tylko że są Żydami. Czyż należyta aby Religia (55) To u nas powszechnie, kto ma Żydów, a ma chęć zbogacać się z nich, wymyśla rożne składki, narzuca co aby rozkupili, przykazuie Zboża lub co innego nie skupować gdzie indziey tylko u siebie, i inne.... Żydzi chociaż z sykaniem poddaią się i dokonywaią niesprawiedliwość. Bo wolą dać się zdzierać iednemu , aniżeli zostać łupem czyimkolwiek. opłacała sie prywatnym? Prywatny prywatnemu podatkuie za ziemie, dom i inne, i to podług ugody, ale żeby człowiek prywatnemu opłacał Religią swoią, i był zdzieranym dla Religii, czyż to iest przyzwoitością; czyż to się zgadza z mądrym układem rządu? Chciano napędzić Żydów do Rolnictwa, ale oni od tego schraniali i schraniać będą. Widzą Żydzi uciążenie siebie, widzą Żydzi uciążenie Rolników. W teraźnieyszym czasie uciążonemi będąc, łatwiey im na insze przeyść mieysce, łatwiey przewieść maiątek, ale zagospodarowawszy się na mieyscu, chcąc gdzie indziey przeprowadzić się zniszczeć trzeba pierwey. Chcąc gospodarować, trzeba (56) W gospodarstwie zabudowanie i dobrze potrzeby gospodarskie kosztuią wiele. Przy tem niektóre są nakłady nakładów, skoro ich nie ma Żyd, iakoż się do gospodarstwa uda? Wiadomo że w gospodarstwie siły do pracy wytężać potrzeba, wytężone siły, potrzebują swey wygody. Żydzi osłabieni przez niewygody, przez choroby swoie udawszy się, do gospodarstwa, nie maiąc tuż zaraz pomocy do wygody swoiey, czyżby do śmierci albo straszliwszey nie i potrzeby, które koniecznie na gruncie zostać muszą, tak to zgnoienie ról, dobywanie pol. Od przemocy chroniąc, trzeba porzucać to wszystko, dla człowieka mało maiętnego nie iestże to wielką stratą? niech będzie na przemoc sprawiedliwość, a sprawiedliwość prędka, bez dróg krętych, będziemy mieć więcey Rolników. Z towarem łatwiey się każdemu przeprowadzać, bo towar wszystek przeprowadzić można. nie przyszli nędzy. (57) Ale daley rozwodzić się nad ubóstwem Żydów niemam przyczyny, idzie tylko o sposoby reformowania Żydów, a tem samem uszczęśliwienia ich Żydów zacząć reformę potrzeba, od reformy w nich ducha (58) Wiadomo powszechności, iak wiele wad iest pomiędzy tym ludem , w których wychowuią dzieci swoie i edukuią w nich, koniecznie potrzeba okazać fałsz ich mniemaniom, przyzwyczaiąc (57) Teraz chociaż Żydzi pracuią, ale nie potrzebuią takiego sił wytężenia, zatem i wygód im tyle nie potrzeba. W gospodarstwie ciągła praca z wytężeniem sił, więc też i wygoda ciągłą bydź powinna. (58) Duch rządzi całym człowiekiem. Jakiego chcę z kogo człowieka , o taki w nim duch starać się powinienem. Prawodawca na celu to mieć do sposobu prawdziwie Obywatelskiego życia. Trzeba ażeby Kommissya Edukacyina wzięła pod swóy dozor edukacyą młodych Żydów. Niechay wybrani na przyszłych nauczycielów przesłanemi zostaną Akademii Krakowskiey, i niechayby żaden bez iey patentu nauczycielem Żydowskim bydź nie mógł. (59) Przy tem ieżeli osiadaią w powinien. Montesquieu sławny tegoż zdania iest w swoim Duchu Praw. (59) Nie dziw, że teraz Żydzi zabrnęli w rożne nieprzyzwoitości, kiedy od pierwszey młodości, osobną właśnie chcą składać klassę ludzi. Inny ięzyk, wiadomości praw Kraiowych nie maią i nie ćwiczą się w nich, i Kray pozwala im osobne utrzymywać Magistratury. Kiedy inną mieć będą edukacyą, kiedy im się z młodu zawsze piękne w Miastach Żydzi, za co do Pollicyi Mieyskiey należeć nie maią. Interessa Religii niech się odbywaią u Żydowskich starszych, ale co się tyczy Pollicyi, to koniecznie do Pollicyi Kraiowey należeć powinno. Kiedy złączona Pollicya będzie Miasta, pozbędą się chorob wielu, przez nie rzeczy ukazywać będą , nie podobna, aby się do nich nie przyzwyczaili. Czyż człowiek do takiey się przyzwyczai rzeczy, którą widzi rzadko? a to naturalna używać tego, co używaią podobni i co się codzień do używania podaie. Potrzeba, aby Żydowska młodzież w początkach edukowała się osobno, iuż to dła tego, że nawykła w wiele wad, które wytępiać w nich potrzeba, czego w przytomności młodzi naszey czynić by nie należało, i młódź nasza trawiłaby nad tem czas daremnie. Przy tem w tych czasiech młódź nieochędostwo Żydów napadaiących, ponieważ porządek przez Miasta przepisany dopełniałby sie u Żydów. Skoro Żydzi opłacać będą podatki na Miasta, czy Wsie wyznaczone, dla tego że Żydami przezywani są, innych podatków opłacaćby nie powinni. Niechay sprawiedliwość młódź Żydowska ma ieszcze wiele chorób, któremiby zarażać mogła młodź nasza. Jak się ucywilizuią Żydzi, można będzie połączyć młodź, ale w tych czasiech ieszcze tego czynić nie można. Będąc patentowanemi od Akademii ich nauczyciele, będzie można mieć przekonanie, że będą zdatnemi do uczenia innych. Przy tem trzeba, aby nauczyciele mieli opiekę nad sobą Kommissyi Edukacyiney, aby w każdych zdarzeniach byli od niey wspieranemi, a tem sposobem staną się mężnieyszemi przeciw zdarzeniom. w Miastach będzie dla nich mieyska Magistratura, we Wsiach zaś Wieyska. Nie można burzyć im tego, cokolwiek składa ich Religia. Bo czyż może bydź co nieznośnieyszego dla człowieka, iak mieć tyranów nad tym czym człowiek zdaie się czcić Boga. Y chociaż (6o) Pozwoliliśmy ich Religii tolerancyi, za coż się więc wtrącać mamy do niey, do iey Świąt, postów. Nie bądźmy względem nich dawnemi Hiszpanami. Do stroiu odmiany nie przymuszaiimy ich, owszem tak z nimi czyńmy, aby sobie nie mieli za krzywdę, ale za szczęście bydź Polakami. Do dokazania tego zdaie mi się sposób następuiący bydź łatwym. Niech to byłoby prawem, że młodemu Żydowi nie wolno będzie ani posiadać ziemi, ani handlu prowadzić, pokąd edukowanym nowym sposobem nie będzie, kiedyżkolwiek oświeciwszy się poznaią swoy z prymusu użytek, Jednakże na gwałt ow którym prowadzeni byli do dobrego zawsze wzruszać wstręt w sobie będą. Bo to nie może się zgodzić nigdy, aby rzecz Święta nabywała się świętokradztwem. (60) Więcey dokażemy łagodnością niż i w stroy Kraiowy nie przebierze się. Tem sposobem zobaczemy Żydów ochotnych i do edukowania się i do przestraiania. (61) Wiadomo że na żołnierzy ludzi potrzeba silnych, zdrowych, bo inszy żołnierz, zamiast użytku szkodnym iesł ieszcze. Przymiotów na żołnierzy w Żydach nie znaydziemy, zatem na żołnierzy przymuszać ich nie trzeba. Wiadomo że ten naród skłonny do chorob zaraźnych, przeto z ich żołnierstwa zamiast użytku szkodę byśmy ieszczę przez tę zarazę mięli. Który okrucieństwem. Zgoła chcąc kogo uszczęśliwić, uszczęśliwić go nie można, tylko dobrze się z nim obchodząc. Żydzi są obywatelami, mogą bydź i żołnierzami, ale nie w tych ieszcze czasach. (61) zechce bydź żołnierzem nie bronić mu tego, wszak mamy dowód ich waleczności w teraźnieyszey woynie przy Jozefie II. ale i tam do Regimentów przymuszanemi nie byli. Z iednego lub dwóch, pomiędzy 40,000, lub 60,000. nie można czynić porównania do 10. pomiędzy 100. DUCHOWIEŃSTWO WIADOMO, że stan Duchowny poświęca się na usługę powszechną. Stan ten, iest stanem nauczaiącym kieruiącym sumnienia. Jeżeli Religia łączy się z polityką, zatem stan ten do politycznych urządzeń należeć powinien. Jeżeli stan Duchowny iest w Obywatelstwie, zatem każdy w stanie Duchownym powinien bydź Obywatelem, wiec ani usuwanym od prerogatyw Obywatela, ani też nad obywatelskich prerogatyw dla siebie wymagać mu nie należy. Skoro Duchowny dzierży ziemię, powinien i to podnosić co ziemianin i tych używać bespieczeństw co. ziemianin, a zatem każde wyłączanie Duchownych od Obywatelstwa iest nieprzyzwoite. Posiada Duchowny ziemie, słuszność rozkazuie, aby ziemiański płacił podatek, a cokolwiek iest nad ziemiański podatek zawszet iest niesłusznością. Jeżeli ziemianin z gruntu swego daie na obronę Kraiu, Xiądz podobnie dawać z gruntu na obronę powinien, ale żeby Xiądz dawał na obronę Kraiu więcey, aniżeli inny w proporcyi ziemianin , co za przyczyna ? wszakże Xiądz w proporcyi znacznieyszey nie potrzebuje obrony nad ziemianina, toż samo rodzi ziemia Xiędzu, co i ziemianinowi. Czyż dla tego Xiądz więcey płacić powinien, że dzieci nie wychowuie, ale pytam się czy na to daną ma dla siebie ziemię,aby wychowywał dzieci ? Skoro ma daną ziemie na to, aby z niey się żywiąc, obowiązków Duchowieństwa pilnował, ieżeli to, z nich ma Kray, czyż może domagać się czego więcey nad innych w podatkach dla siebie ? dana iest ziemia Xiężom, nietylko na wyżywienie nie iego osoby, ale i na inne wydatki. (62) Xiądz nie wychowuiąc dzieci, nie możesz przez to mieć innych partykularnych wydatków. Stan Duchowny ma od Królów i innych nadane dobra, przez to nie mogą się nazywać iego własnością. Któryż proszę dziedzic teraźnieyszy iest , dziedzicem (62) nietylko suiichsze są na utrzymywanie Osoby swoiey , ale i na utrzymywanie Kościoła. Utrzymanie potrzeb Kościelnych co rok potrzebuie znacznie, o toż wydatek, którego nie ma inny ziemianin Xiędza na Parafii, trzeba sobie wystawić tako lekarza. Bywać często pomiędzy choremi w rożnych słabościach, grzebać przesmyki dlych trupów, iest to usługa, która koniecznie uderzać w siły człowieka musi, a przeto na utrzymanie lub odzysk sił wydatku iakiegoś potrzeba. Utrzymywać siły często nadwyrężone dziedzicem od wieków? wszakże wszystka ziemia była w ręku Królów, Królowie tą rozdali. alboli też bronić sie od nadwerężenia, w tych okolicznościach wymaga się potrzeb nad innych , ( inni do tey usługi nie są obowiązanemi , przeto i potrzeb do tych usług używać nie mogą, ) a zatem i wydatku nad innych. Oycowie przeto wychowaniem dziatek szczycący sie w zarzutach Duchownym, iakoby licznieysze wydatki mieli Upadać, muszą. Oyciec pracuiący pracuie sobie i swym dziatkom , Xiądz nietylko pracuie sobie, ale i całey swey Parafii. (63 ) nakładaniu podatków , stąd kto ma własność nie uważa się, lecz ile z własności dać może, Szlachecka przeto własność u opłacaniu, się od własności Duchowney odłączaną bydź nic powinna. Duchowni z rąk Królów, Szlachta z rak Królów maią ziemie, z równych darów, równa opłata. Szlachcic ieżeli broni kiedy, Xiądz zawsze naucza. Szlacheckie dobra raz się opłacaią, Xięża razy kilka, Szlachcic opłaciwszy podatek bezpiecznym iest z swoim chłopem, Xięże dobra wystawione na wszelką posługe dla żołnierzy, na rekrut. Szlachcic może żadnego nie piastować Urzędu, Xiądz zawsze Urzędnik Pobieżności. Xięża protz Obywatelskich podatków, opłacali Subsidium tharitętivum, Xięża od Summ twoich nie biorą tey prowizyi, którą biorą Szlachta, ( iak prawo rozkazuie ) Xięża służą Publiczności, a zacoż nad to wszystko ieszcze płacić maią po 10. od 100. Jeżeli Szlachcic wychowuie dzieci, ma z nich pomoc w starości , Xiądz wycieńczywszy siły swoie, w osiwiałym Wieku, kiedy niemoc zabroni mu pracy, skądże pomocy ieżeli nie w zabytkach pracy swey dostanie. (64) Przyzna każdy, że Xiądz człowiek, że ma potrzeby, potrzeby wszystkie mamy z niemi, Xiądz przeto dzierżeć może ziemię, nie widzę przyczyny odsądzenia ; ( iak wielu chcą ) Duchowieństwa od maiątku. (65) Przywodzenie przykładu dawnego Chrześciaństwa (64) Sę po niektorych Dyecezyach dla niedołężnych Xięży wystawione szpitale, ale te nie obeymą wszystkich, którzyby potvzèbowcli szpitala , zaiem potrzeba i przyzwoita iest, aby Xiądz meß sobie zapracować tyle , żeby w starości nie potrzebował nakładów szpitala. (65) Iezeli Z wielkiego Jezusa przykładu, którego nieoszacowano szczytuiemy sie Nauka, zechcemy w Duchowieństwie mieć naśladowców , przyznamy moc dzierżenia maiątki Duchownym. Wszakoż uczniowie Jego skupowali gdzie ofiarować chciano wszystko w przypadkach, nie przeświadczą, że Xięża po 20 od 100. lub większe płacić podatki powinni. (66) Kray nie heroizmu, ale słuszności po Obywatelu wymagać powinien. Nikt do heroizmu nikogo żywności, a mogliż kupić bez maiątku czyli bez pieniędzy. Ponieważ Xięża przywiązani są do iedney Owczarni, przyzwoita aby w okolicach iey popadali swoią zagrodę, mieli. Ci którzy iebrac maią sobie za szczęście, nie wiem na iakiey zasadzie boią się osiąść ziemię, podobnie troskliwi brać, w szufladach i kieszeniach przechowywać pieniędze, przez co gołą biorąc ie ręką trejnia się. (.66) Wiemy z dawnych naszych Dzieiów, że Duchowieństwo w gwałtownych potrzebach, R. P. dobrowolne przymuszać nie może. Żaden człowek nie ielt bez potrzeb , i dawni Chrześcianie nie byli bez maiątku. Bardzo nie dobize wielu sądzi o dawnych Chrześcianinach. Że z Xięży ieden ma więcey, drugi ma mniey, nia czyniło składki dla niey i ofiary. Ale to iest zupełnie co innego, dobrowolne danie , to co innego przymus aby dać. Dobrowolnie chcąc, daie się podług upodobania, w iednym roku mogę dać mniey, kiedy więcey mam wydatku,, w drugim roku dać mogę więcey, kiedy mniey mam wydatku , bo nie może hydż regularny dla człowieka wydatek , bo wydatek pomnażaią przypadki. Kiedy płacę podatek na nayw.ększy wydatek, nie zważaiąc zapłacić go muszę, a zatem ustanowieniem podatku tak ßt miarkować potrzeba, żeby się nigdy me nazywał wielkim, uciążliwym. nie następuie za rem aby Xięża po 20. od joo. płaci li podatku. .Można fundusze porównać inaczey, można fundusze na złe używane, i do tego przywieść ie celu do iakiego zmierzane były, ł lożna ułkuteczniać prawa Duchownych tamuiace bezprawia Xiądz aby był dobrym Xiędzem, ileż to potrzebnie kosztu na wydoskonalenie siebie. Familia zwykła łożyć na to nakłady, za tem słusznie aby się dostawnł zapracowany majątek przez Xiędza po śmierci iego familii? ... Kto zna (67) sF rozmarkowaniu Funduszów , bardzo ostrożnym bydż potrzeba. Opactwa ponieważ wyznaczone na to padkach hicitsysyłania ich w proporcyą intrat swoich dawały na tyła I zna co to oświecenie , przyzna że maiątku kosztuie wiele Xięży oświeconych mieć chcemy, a zacoż ich z maiątku zdzieramy . zayrzyimy przy tem do kątów Plebańskich czy się ubostwa uh nie zawstydziemy. R. P. rozkazała , aby dwochtysięcznych Pleban płacił po 10. od 100. a wyżey nad 2000. dochodu kto ma aby płacił 20. od 100. Bardzo rzadki znaydzie się Pleban aby miał czystey intraty 200. z iednego Probostwa. (8) Każdy kto ma ziemie , nie (68) Mamy w Konstytucyi, że od 2000. intraty po . od J.00. płacić matą Xięża, wyższą zaś maiący intratę po 20. od Jtoo. jeżeli prze te 2000. będzie sie rozumieć sama czysta intrata odtraciwszy wszystek wydatek Xiędza podatkowanie, takie uciążliwe nie będzie , leżeli zaś wydatek Xięży nieporachuie się, podatkowanie takie nie zo nie ma pod tym warunkiem ziemi aby się żenił, Xiądz podobnie nie ma pod tym warunkiem ziemi, aby nikomu nic nie dawał, tylko na żołnierza. Zakony mogłyby płacić po zo. od loo. ale to potąd tylko, pokąd się urzędówpublicznych nie podeymą, to iest: pokąd edukacyi publiczney po Wsiach swoim nakładem dawać, i z Plebanami razem do oświecenia ludzi przyczyniać lie nie będą. Pochwała Bogu nie tylko przez Osoby w kapturach Zakonnych , ale przez cały Świat śpiewaną bydź powinna, a któż z I czulzgodzi sią zslusznością, bo o tętn zawsze pamiętać trzeba, że Xiądz zawsze na urzędzie iest publicznym. Urzędnikowi biorącemu za urząd pensyą, gdyby po jto. lub po so. ors Joo. odtrącano, czyżby postepek takowy nazywał sie sprawiedliwym. czulszym rozrzewnieniem śniewać ią może nad człowieka oświeconego, a zatem kiedy Zakony udadzą się do oświecania ludzi, czyż potrafią rozszerzyć poważniey chwałę Boga? Polityka powinna patrzeć iaką usługę czynią Kraiowi, posiadaiąc ziemię, ieżeb nieułłuni no usiugi powołać ich powinna. (6g~) Nie mówi się o Zakonach arbitralnie, bo każda Arbtralność iest z Despotyzmu , ale się mówi podług przekonania rozumu. Zakony maią przepis (6ę) Marry wiele talmużnicaych Klasztorów, które skoro przyimą z wesołą chęcią naysłodszy obowiązek oświecania młodzi wieyskiey, Zakony zwłaszcza niektóre Panieńskie z ilu tysięczney intraty udzielić część na ich utrzymowanie, może przychylą się z woli pis w ustawach swoich, aby się z pracy rąk swoich żywili, przyiąwszy na siebie pracą nauczania porzuciły ręczną pracę. Zyią teraz z pracy chłopów, nie ucząc nikogo , slusznie zatem rząd dopomnieć się ich powinności może, to iest: aby chłopstwonauczali. Kray pasków i sukni niech nie kwapi sie odmienić, burzyć zgromadzenia, byłoby gwałcić wolą ludzi tych, którzy chcieli bydź zamkniętemi, między owemi przepisami i murami, ale czynności należytey, nich się po nich dopomina Naród. Zdaie sie, że iałmużna dla niedołężnych i losem nieszczęśliwych, ale poświęcać się ludziom mogącym sobie zapracować przez pobożność na lałmuźnę zdaią się przez to krzywdzić ludzi koniecznie wymagaiącyh iałmuźny. Ustanowienia Świętych ludzi, nie mogły nigdy czyhać na krzywdę nieszczęśhwych Skoro pobożni iałmużniey strachaią się posiąśdź ziemię, a tak i tak się spodziewam źe nie zlękna się pensyi przyiąwszy obowiązek liczenia. Idzie mi teraz okazać czy Duchowieństwo iest stanem. Nayprzod zastanewić nam się potrzeba, dla czego stan Szlachecki nazywa się stanem. Stan Szlachecki nazywa się dla tego stanem, że posiada ziemię, z troskliwości ocalenia iey i siebie przy niey, czyni rady, z rad tych, rozkazuie sprawiać i sprawuie Urzędy. Stan Duchowny skoro posiada ziemie, powinien się starać o iey ocalenie i siebie przy niey , a zatem do rady wchodzić powinien i do Urzędów, równie z stanem Szlacheckim i z stanem mieyskim. Jeżeli powinni wchodzić do (70) Stan Duchowny o A Szlacheckiego tem sie różni: Stan Szlachecki radzi i broni, stan Duchowny radzi i naucza. Różnią się w pracach swa Ich, zatem i rożny stan. Urzędów, a zatem żadnego dochodu brome im nie można, bo wiadomo że każdy Urząd kosztu na siebie potrzebuie. Powiedziało się wyżey co do dobrey rady potrzeba. Na Urzędy wybieraią się ludzie zdatni do urzędowania, ieżeli w stanie Duchownym znaydzie się taki człowiek, za co go użyć nie ma Kray, a ieżeli każdy weydzie w grunt rzeczy, przyzna iak wiele zatem należy, aby do Urzędów ludzi z zdatnością szukać; i iak wiele przyczynia pomocy Kraiowi zdatność na Urzędach. Należy umiarkowanie czynić, aby w iedney Osobie Urząd Duchowny nie przeszkadzał urzędowi cywilnemu, i na odwrot. Urzędy potrzebuią dla siebie czynności, zatem kiedy iedna czynność tamować będzie drugą. Urzędy dopełnione nie będą. Duchowieństwo dotych czas traciło wiele. Bierało mniey prowizyi od summ swoich, a w a w równości n. p. posiadaiąc majątku z Szlachtą mniey miało dochodu. Nie mogło Duchowieństwo tyle po chłopie wymagać ile Szlachcic, bo Duchowny nie był Panem sam chłopow , ale wspoł-Panem z żołnierzem , bo żołnierzowi podobne daniny chłop dawać musiał, iak i Xiędzu Panu swemu. Prócz że tey nie miał intraty , podatkował Xiądz więcey, a zatem Xiądz uboższy niż Szlachcic Widziemy Xięże intraty, ale zakrywamy oczy przed wydatkami, nie widziemy pracy ich obowiązków, przeto podatków nie możemy im wymierzać doskonale bez przyłożenia się ichże samych, a zatem i Xięża Reprezentantów swoich mieć powinni. Czyż nie przyzwoita naradzać się tym o szczęśliwości Kraiu swego, którzy w Kraiu żyią, w Kraiu odbywają Urzędy. . . .Albo chcemy reformy Duchowieństwa, albo w Duchowieństwie. Jak tego tak owego bez dołożenia sie Duchownych czynić nie można. Wiemy czego chcemy z Duchowieństwa, ale postuchaymy czego od nas żąda Duchowieństwo. Zdaie mi się , że wszyscy mulżą chcieć po Duchownych światła, nie wydzieraymyż im intrat aby się oświecać mogli. Jeżelibyśmy chcieii rozporządzania Plebanii, trzebaby pierwey, poznania funduszów, co nit iest pracą kilkotygodniową. Niechay prerogatywy Duchowieństwa nie będą obcemi, a co sluszność i prawa zabeśpieczyły własność, wydzierać im ią, iest to popełniać gwałt nayriiesprawiedliwlzy. Koniecznie Duchowni powinni mieć p.awo posiadania ziemię, bo ziemia iest do utrzymowania życia, utrzymować życia nie można zabraniać Duchowieństwu. Pensyą wyznaczać na zawlze iedney nie można , bo pieniądze mniey lub więcey ważności w biegu maią w miarę mnogości pieniędzy. Za mnieysząiummęmögt, się z sie Xiądz utrzymywać, przed tym, aniżeli teraz okoliczności sprawiły droższość czasu, kiedy okoliczności się odmienią, odmieniaćby im ustawicznie trzeba pensye. Bardzo stusznie rozsądnie iest , że Xięża posiadaią ziemie, czy im kto nadał, czy przez pozwolenie nabyli, od tego prawa bez gwałtu nieprzyzwoitego odpierać ich nie można, Jeżeli Osoba przewinią na urzędzie, Osobę ale nie dochody urzędu Prawodawstwo karać powinno. Urząd wady nie ma, ale tylko Oloba. W ow czas urząd i dochody karać należałoby, skoroby obowiązki przywiązane do urzędu szkodziłyby R. P. nawet dochody w ten czas cierpieć nie powinny, kiedy ich R. P. nie nadała, ale urząd z pracy swoiey nabył. Można sobie dowoli postąpić z swoią własnością, ale rozrządzać się czyią własnością iest dopuszczać ïie naysrożizego Despotyzmu. Gdyby Duchowny stan od Pisany pisany był w R. P. od nabywania Dóbr, mogłaby R. P pokwapić się do odebrania ich, ale kiedy Prawa zabeśpieczały tę wolność, czy można było gwałcić ia, zwłaszcza kiedy się zgadza z rozumem. Kiedy w prawie nie mamy beśpieczeństwa, i w czymże go poszukiwać. Biskupstwo Krakowskie zabrane przez R. P. zawsze gwałtem nazwane będzie. Aby ieden Biskup nad drugiego miał więcey intraty naturalnym iest porządkiem. Nie iednakowe w wszystkich talenta , większe talenta, większą częścią ludzi zarządzać powinna, a zatem i dochody mieć im znacznieysza z przyzwoitością zgadza się. PODATEK Y czas uważaliśmy stan Obywateli, teraz zastanowiemy się nad podatkami i nad woyskiem. Podatek płaci Obywatel na miliczne użycia, to iest rządowi, i obronie rządu ; obrony potrzebuie dla ubesp.eczenia się w swoiey całości, w swoim szczęściu, należy zatem wkładać tak podatek, aby nie nadwerężał szczęścia Obywatela, ale mu owszem do niego pomagał Nadgrody bywaią za czyny, zatem czyto zgadza się z polityką, aby Prawodawstwo nakazywało podatki od znaków nadgrody i pozor żaden tutay uchodzić ani powinien, ani może. Podatki podwyższamy dla większey liczby woyska. Podatek nie zasadza się na liczbie dawanych pieniędzy, ale na części proporcyonalney wyciągąney od dochodów (71) właściciela. Proporcyą tę chciał mieć Seym na dzieliątogrolzowym podatku. Idzie o sposoby wybierania go, bo sposob wybierania może powiększyć lubztnieyszyć podatek, i mniey lub więcey uciemiężyć Obywatela. Ma (71) Podatkowanie zawszepo sobie nayściśleysaego wymaga pomiarkowania. Podatek rozciąga stę na wszystkich, leżeli względem wszystkich pomiarkowania nie będzie, także w rownoważney szczęśliwośei Naród ubespieczy stę. Podatek nie zasadza stę na liczbie dawa mych pieniędzy, alt na proporcyi od , ciąganych od dochodu i wydatku. Bo nie można sądzić, że kto ma wiele dochodu, więle płacić powinien, bo czasem Matą płacić po io, od 100. Obywatele; Kommissarze wyciągający intrate, zobaczmy czy mogą dobrze raz na zawsze wyciągnąć z dóbr intratę. Dobra w iednym stanie nie mogą bydź zawsze , w iednych dobrach przybywa, winnych ubywa intraty. Przybywa intraty , przez więsem dochod maiqcy, ma nieuchronny wydatek rownaiapj się dochodowi. Y tak ma kto joo,ooo. dochodu, a ma nieuchronnego wydatku także Joo,ooo. kto inny ma .10,000. dochodu, a nieuchronnego wydatku ma 5,000. kto z tych dwóch bcgatszy, i kto więcey podatku dać może? dla tego, wyciągaiac podatek miarkować trzeba, aby nie uszczuplić nikomu potrzebnego wydatku gruntu, bo ieżeliße uszczupli wydatek komu potrzebny, tamten krzywdę ucierpi, leżeli ucierpi krzywdę w wydatkach swoich, ucierpi krzywdę w in większą ludność, wycinanie lasów, dobywanie pól, lepszą uprawę gruntów, ubywa intraty przez odpadnienie gruntów, prawowaniem się, przez ogień, przez powodzie , gradobicie, zarazę na bydło i t. d. Obywatel nie płaci z tego, z czego uźytku nie ma, a zatem w szkodach swoich, lub od gruntów nieużywanych płacić nie powinien. Z gruntów i gospodarstwa chcemy mieć podatek, zatem do odmiany gruntów, intracie, bo każdy wydatek potrzebny czyni dla tego, aby miał znowu intrate, a tak cierpiąc krzywdę w wydatkach i cierpiąc krzywdę znowu w intracie, przy idzie kiedyś z czasem dote go, że człowiek i wydatek cały i przychód straci. Żaden slau drugiemu stanowi nie przepisze doskonale podatku bez dołożenia go sę. Niech Xiądz dla Xiędza, mieszczanin dla mieszczanina i odmiany gospodarstwa odmieniać powinniśmy i podatek. Na takowe przydatki wszędzie są wyrozumienia i bydź powinny, nietylko u nas, ale i po wszystkich Kraiach zawsze. Jeżeli tego wyrozumienia nie będzie, Kray lię przez to unieszczęśiiwia. Obywatel tracący na Pogorzeli lub zarazie, gdy mu przyidzse od straty iego płacić iezcze , azaliż on nie upadnie, bo związane będzie miał ręce do łożenia nowych kładów (72) W mądrym rządzie barn, Szlachcic dla Szlachcica wyznacza podatek. Każdy stan pomiarkuie sie z swoią moi loicici, a podług możności dźwignie na siebie brzemie. Bo co nad możność, to koniecznie u słabość wciągnąć musi., (72) Przypomniymy sobie owe wielkie powodzie w Państwach Pruskich, po których takie były przez Fryderyka zmarłego zapomagania? Na IFioJne teł baczność wielka bydź powinna, aby nakładów Rolniczych nie uszczuplać nigdy. Nakłady Rolnicze, czynią urodzay ziemi, ieżeli urodzayności mieć r ie będziemy, na co nam sie zda ziemia, na co i îey obrona Gdy szkoda w Rolnictwie , tuż zaraz nie nadgrodzona innych nicłkończonych szkód zrzodłem bywa. Na to Obywatel płaci podatek, aby miał obronę swoiey pracy, ieżeli taż obrona będzie podkopywać pracę îego, na coż mu przyda sig pracować ? szkoda Obywatela powinna bydź izkotercźnieyszą wyliczono z Skarbu Pruskiego 100,000 Reichstalerów na zapomożenie ludzi. U Jozefa II. przypatrzmy sie pomocom, które Skarb iego szaj ste dla Obywateli. Skarb Polski nu może udzielać tych zapomagad, bardzo wiec ostrozmjm w wyciąganiu podatków bydź powinien.dą Kraiu. Z owoców gruntów chce mieć Kray podatek, do owoców gruntu stosować się też powinien. Naylepszy grunt nienaylepsze czasem da urodzaie, a mniey dobry czasem urodzi więcey, nie iednostayne bywaią urodzaie, więc nie iednostayny ma bydź podatek. W iednym roku urodzi się więcey , w drugim mniey, zatem yv iednym roku więcey, w drugim mniey płacić powinien. W iednym roku zboże droźsze, w drugim taiisze, droźey też lub taniey płacić podatek powinen. (75) (73 ) który Podatek, to dziesiątogi oszowy 2 gruntu, nigdy iednakowo płacić s.ę nie może. Kominowe płaciliśmy iednakowo, bo zawsze Komin tenże sam był, przecież w przypadku pogorzeli, ponieważ nie używano Komina, nie płaciło sie też od Komina Mogę tu mieć zarzut, że to na iedno wyidzie dającemu podatki, gdy on wymićrzoną razintratę i taxe zawsze opłacać jednakowo będzie, bo w roku droższym choć musięmniey urodzi, ale w wyższey cenie przedaie zboże. Chociaż wwysokiey cenie zboże, ale skoro gdzie nieurodzay, zawsze tam mniey intraty. Chociaż kto drogo przednie, gdy ma maprzypadki na urodzaie, w przypadku strcita, zatem od siraty Obywatel płacić nie może. T tak niech zaraza w iednym roku będzie na bydło, gdy bydło powyzdycha, Rolnik woraniu, w upr a wie,w wygodzie swoiey z nabiału stratę ponosw musi, wtey stracie, k.edy podatek raz ustanowiony ieszcze płacić będzie nakład uszczupli mu sie na bydło, Obywatel będzie niszczai i do Rolnictwa nie przyidzie dobrego. A co Kray nasz bez Rolnictwa. . . Wkaż mało urodzaiu, ale przedaie mniey. Y tak w iednym roku niech będzie iedno ziarno zysku, w drugim trzy. Zasiew w obu lataęh był jednakowy, praca iednakowa, odsiewać podobnie trzeba , zatem iedno ziarno poydzie na odsiew, ( w roku którym się rodzi iedno ziarno ) urodzayne ziarno bierze się na wydatek gospodarski, nie zostaie mu w reszcie, tylko albo szczupło, albo nic przedać. Niech będzie i tak, że w roku mniey urodzaynym zbiera za dziesięć korcy tyle, ileby zebrał w urodzaynym za korcy tizy, i w tych okolicznościach W każdem Powiecie inną taxę stanowią zboża na podatki, dla tego że nie iednakowo siprzedaią Jię zboża w wszystkich Powiatach, podobnie też kiedy nie w każdym roku iednakowa cena zboża, nie iednakową się też ceną zausize podatek opłacać powinien, ciacb powiadam że więcey zyskuie w tern roku, któren urodzaynieyszy, to iest: kiedy za 50 korcy berze tyle, ileby wziął za korcy 10. Bo prócz tego, co bierze od 50. koicy pieniądze, więcey przy tem hoże wyżywić byuła, trzody, drobiu, co wszystko idz ie albo na kon sumpcyą domową, albo na sprzedaż, z ai o na zysk z przychówków z paktu i t. d. Okazywało się, że źatinem sposobem me można w roku iednym podatek ziemski nalatkilka nałożyć, beraz okażemv sposob wybierania. Nay przód trzeba aby rota przy liegt napdana była pod którąby podpisał się właściciel. Powtore urodzay zbożowy, aby był wypisany pod przysięga. Z urodzaiu powinnyby być wypisane nakłady, od nakładów z pozostałego zboża i czynszow roty grosz odtrącać należałoby. Taxy każdego targowego dnia zbóż iaka gdzie była odprzysiężnych z Miast Pollicyi przesyłane byłby powinny. Pollicya Pollicya dopiero okazawszy każdey okolicy taxy, śrzednią cenę tego roczną wyznaczyć każdemu mieyscu powinna, i podług tey taxy podatek dopiero opłacanym bydźby . powinien. (74} Kiedy iest przyîiç ga, i kiedy Obywatel przekonamy i że trzeba dać podatek, spodziewr.m się, że wiernie podawać intratę będą, a na fałszuiących znaydą się sposoby w urzędach rządzących, Podawanie intrat, i płacenie podatków dwa. Powie mi tu kto, że koniecznie właściciel w okolicach swoich sprzędą zboże, ale go wywt ić może daley, a przez to zyskać więcey, a zatem mnieybis płacił nad targi okolic tamtryszych. Wijwożący daley chociaż bierze więcey, ale też więcey łoży nakładu , daley przewożący podpaść może więcey przypadkom, a zatem choć więcey weźnie, ale więcey łożył nawsze, więc krzy dwa razy do roku będzie. Jedną rata w Marcu , druga w Oktobrze. Płacenie podatku gruntowego, nie może bydź aż dopiero po sprzedaźach gruntowych, a zatem nie wypada płacić pierwey, aż poskończonym roku. (75 ) W podatkowaniu teraźnieyszym wywiaduią się Obywatele kto co ma, aby go nie uciar krzywdy mc będzie, gdy podług targu okolic swoich s. saci podatek. sz tem płaceniu potrzeba rozporządzenia, ale coż proszę bez porządku stanie się dobrego w spoleczności. Zawsze trzeba rozrządzenia mądrego, aby żyć szczęśliwie. (75) Zdarzy sę, że Obywatel tnaiąc zboże, nie ma na niego sprzedaży , takimże spojobem zapłaci odniego podatek. Zboża dziejiatego korca nie przyinńs R. P. Dlatego mowie żeby żyć arbitralnym podatkiem, z wszystkiemi stanami obeyść się podobnie należy. Wszystkie podatki niech się układaią z pomiarkowaniem Tak się spodziewam, że Reprezentanci Miast, będą prosić aby czopowego nie płacili, ażpo wylzynkowanym trunku. Niechay podatek nigdy uciemiężeniem nie będzie, ale pomiarkowaną płacą. Bo cokolwiek iest uciemiężeniem , zawsze przyidzie na szkodę Kraiu. Mamy wnacono podatek, przez to cena jię vsłanowi dojlionale za rok przeszly, przykażdym oddawaniu w Marcu i Październiku, prócz oddawania z roku przeszłego, będzie okazywał w Grodzie lub inney Magisiraturse do tego wyznaczoney, wiele do tey raty sprzedal tegorocznego zboża. Kwity dane na to. łatwość uczynię odbierałabym podatek, wiele za rok przeszly kto pla w naszych cza sac h przykłady do czego wyciągane wielkie podatki przyprowadzały Kraie? Dawni Francuzi silili się na podatki, podatki składali na Woyska, a teraz mieczem i strzelbą dopominaia się od Zwierzchności chłeba. Prawda że z naszego Kraju uchodzili i uchodzą ludzie, ale boday nie uchodziło iuż ich więcey. Mamy mało ludności, ale powiadałem iak i ta ludność uboga. Żydzi, chłopstwo, Mieszczanie, wszystko to pod cii ma. jeżeliby salsa byt dowiedziony, że sprzedowsay kto, okazywałby , że nie miał Jprzed anego, na oiv czas lara przyzwoita wnicsiona, na takiego byłaby. Ale przy tym iakby kto mógł taić sprzcdaż. gdy nie spostrzeże iaka cena zboża na rok przy sały będzie. Przychodzi mi ułatwić iesacze naslępuiacą okoliczność. Może kto podawać, że nie sprzedat reproditkcyi, pod banderą ubostwa. Piękna rzecz kiedy Zwierzchność Naywyższa zapomoga ubóstwo Obywatelów, ale kiedy ubostwa tego , Zwierzchność sama była przyczyna; zapomaganie staie sie iey wzgardliwą plamą, podobnie iest do owego , który rani kogo umyślnie i potem leczyć slara się skrzętnie ranę. Polska zwierzchność boday nie doświadczała nigdy zapomagąnia nędznych Obywateli, ale aby się cieszyła szczęśjiwością a1e wypasl, a na wypasach zarabia. Wzgledem wypasów to powiadam, że ieżeli iuż opłaca od reprodukcji, od wypasów płacić nie powinien, bo wypasy kdrmia łię reprodukcya, ieżeli wiecey ma zarobku, więcey ma nakładu nu wypasanie, iako to młyny, pilnowanie i t: d. Przy tem zarobek ow na budowy zosiawać powinien, a leżeliby chciano opłat od wypasuw, ziarno w intrate na ścia ich. Trzeba bardzo byuź olłrożnym wstanowieniu podatków, należy się obeyzrzcć w łakim stanie był Kray i w lakmi iest. Kray ubogi przez ciągnienia nonarkow co raz licznieyszych, a zwłaszcza baz pomiarkowania nie wzmoże się w szczęśliwo ć. Kiedy staby do sił przychodź., ostrożnie bardzo nabiera ich i używa. Słaby raptownie wzmogłszy się w siły, okazuie zazwyczay bliskość na wypas obracane kłaść sie nie powinno, bo inaczey ziedneo ziarna dwa razyby podatkował. Podobnie kiedy z produktu podatkuje, nie powinien podatkował rwy obienia iego. Kiedy sie podatkuie z ziarna, nie powinno sie podatkować z propinacyi. Bo iezeli zechcemy podatkowania z propinacyi, potrzeba odcinać bardzo wiele, na nakłady propinacyine statki budowy i t. d. skość zgonu. Czy, my się nie staniemy tym doświadczeniem? . Bardzo to smutny do wsponlnienia los dla Polaka, który radby bydź mocnym, ale oraz lękać mu lie należy aby moc na którą się zerwał nie była przedpowieścią iego zgonu. .. Ale i w konaniach ratunki bywaią, rozum wstrzyma wszsystko. .. Polacy macie na Tronie swym mądrość, czemu nie zważacie iey głosu ? .. Czemu ierca Synowskiego nie t. d. Przy tern kiedy się opłaciło ziarno, kształt użycia tego, opłacać się nie powinien.. Ktokolwiek sprzedaie drzewa z lasów, powinien część od nick płacić, bo drzewo roślina iest, ieżeli ż niey użytkuie człowiek, płacie od użytku powinien, podobnie iak i od Jahr yk, które z ziemi mamy, iako n.p. żelaza. Ruda kopie się w ziemi, więc użytek z rudy opłacany skarbowi bydź nie okazuiecie temu, który szczyci się i chce starunkatni swemi okazywać,że iest zyèzliwym wam Oycem? Któż sie starà skrzętniey oświecić kogo, iak Oyciec dzieci. . . Polacy wspomniycie tu na oświecenie swoie.. . Czyimźe iest starunkiem aby się kto rządził dobrze, ieżeli nie Oycowskini. Polacy wspomniycie, żeście Przodków swoich w rządzeniu się przewyźszyli. ... Nie mówi to obsypany lalkami przez wdzięczność, ale mówi Polak do Polakow , aby szukali użytków swoich i na to się zdoby powinien. Z pańszczyzny do Fabryk nie wypada siuszny podatek, bo prócz pańszczyzny używani mogą hydż przez połowę ludzie płatni R. P. z użytku ziemi ktorey obrania dopominać się podatku powinna, nie z roboty ckoło ziemi, robotę i owszem iako nakład odtrącać powinna. zdobywali, co im bydź powinno miło. Mieliśmy rządzcow dobrych w starych Królach. Rycerzow walecznych, ale takiego rządzcy takiego Prawodawcy, a co nayslędziey pod żadnego piersią Króla serce Cyco wskie nie leżało to dla PolaRów,które w żyiącym na szczęśliwość na szą Królu. . . sile wróćmy się do roz poćzętey materyj. Chcemy mieć obronę z żołnierza,uczyńmyż go zdatnym do biomenia nas Chcemy, aby żołnierz podawał na traf życ.e swo.e, dla życia i maiątków naszych, uczyńmyż mu to, aby gdy źyie nie przykrzył sobie w życiu. Jeżeli zwierzętom , które utrzyniuiemy >na strzeżenie dor.iów, staramy się dać wygodę, aby były czuynieyszemi, tym bardziey o ludzi usiłuiących nas ubezpieczać wygodę Karać się powinniśmy. Wiadomo że bez wygody człowiek slabieie w silach, a żołnierz slabieć niema ? iakże słaby obroni. Wiadomo źe dwóch czerstwych, silnych, pokona 20. słabych, daleko przeto lepiey mieć mnieyszą liczbę dobrze opatrzonego Woyska, aniżeli kupę nędzarzy. W sprawie nawet woyny kommenderuiący Generał, czyż potrafi ssorne czynić obroty, kiedy żołnierz omdlały będzie, iak on potraf przemoc zrobić nad nieprzyjacielem skoro lłabe sily wWoysku iego. Wiadomo w teraźnieylzym sposobie woiowania, iak wiele dokazuie obrot, ssorność z nędznionym żołnierzem dokażeź tego Generał Maurycy de Saxe wslawiony tylą zwycicstwy, radził zawsze mniey mieć Woyska dobrze opatrzonego, nad wielość niezgrabną. W pokoiu nawet wielość woyska, iest to ciężar, utłyczaiący do uprzykrzenia i gnębiący Naród. (76) Okazuie (76) Widziemy po wszystkich Narodach, że się staraią o wygodę żołnierza Pokąd żołnierz Moskiewski nie znał innych Kraiów, prędey zarzynanym był inszy sposob życia , inny rząd w Kraiu i w woisku , umocnił sile żołnierza, przetarł iego przemysł, i podcue mu często do rąk zwycięstwo. Potrzeba aby żołnierz był trwały, powtadaią że przez nędzę zahartuie się, fałszem to, iest bardzo wielkim. Hartuie człowiek siły przez pracę, ale przy wygodzie. Proszę mi ukazai aby iedno zwierze, ktoreby bez dobrey prawy sine było, tern bardziey czlo wiek. ie się zawsze, że mniey mied Woyska dobrze opatrzonego, daleko iest lepiey, zastanowmy się nad utrzymowaniem i urządzeniem iego. Żołnierzowi daie się płaca miesiączna na żywność iego, tę płacą daiemy wlżędzie iednakową, wiemy iednak, że nie wszędzie iednakowo żywność koI kosztuie. Mówiło sie, ża żołnierz Wygody potrzebuje, iak prędko nie ma żywności dostateczney ; lakaż wygoda iego ? Kcriec?nie potrzeba, aby żołnierz ćwiczonym był w rożnych pracach, iak prędko pracować będzie, trzeba żeby miał i wygocię. Rożne są poty roku raz drożey, taruey drugi raz, żołnierz gdy się wyżywić me może, wydziera kupno, a czyż to nrzyzwoita, aby obrońca był wydziercą ? (77) Człowiek z czasem utrącą te dzieloność sił, które potrzebne do dania komu obrony, ieżeli człowiek czerstwość swoią poświęcał dla obrony, po (77) Żołnierz w swoiey płacy ma wyznaczone za wiele mięsa, za wiele chleba kupić ma, żołnierz nie winien kiedy wydziera za swoią wyznaczoną płacę, ale ta Zwierzchność winna, ktoia wyznaizinąc mu te płacę, pozwą powinien i wslabości wieku swego mieć pompe. Powie kto, źe szpitale dla niedołężnych budować trzeba. Szpitalow i budowanie i utrzymowanie kosztuie bardzo wiele, wygoda i kosztowałaby więcey i nie byłaby przyzwoita, nareszcie nie obięłyby nigdy tylu niedołężnych. szpila mu że tak powieki dopuszaczać sie niepryzwoitoici. Dla zapobieżenia , temu, i dla regulowania lię względnie do podatków, zdaie mi sie żeby nay lepiey było, aby Gospodarstwo byle woyskowe, to iest: aby urzędnicy woyskowi skupowali zboża i t. d. A żołnierzowi każdemu , aby dawany był chleb, legumma, mięso, a prócz tego cokolwiek pieniędzy. Przez to nie będzie nigdy wydzierstw, i woysko tym sposobem mniey kosztowaé będzie. Wszakże wiadomo, że w woysku sa mentorzy Urzędnicy, co stę zowią Gospodarzami zpitple Nsykjjsey i naymniey kosztować będzie skraiu , kiedy taką obmyśli płacę żołnierzowi, iżby mu nie tylko na żywność, ale i od żywności zawsze coś zostawało, a tem sposobem djimy na dadVy wiek yo .yo.c żołnierzowi, i zbiegów miewać nie będziem, na których Kray traci zawszę. Będziemy mieli ochoczego żołnierza, i trwałego w męstwie. Trzeba mowię, ażeby podczas pokoiu i w ustawicznych pracach ćwiczony był żołnierz, bo praca uczy Rsciaientow, Dyspodarzami Kompanii, ksira ustaie odbyli at koniecznie mpszą pod czas woyny, za coż się vsiisc ac niaiq od swey powinności w czasie pokoiu. Podczas woyny musi mit i woysko rzeźnika, piekarza, może go mieć pod czas pokoiu. Daley sie nad tym nie zastanawiam, bo te tirzą szęnia każdemu łatwo pędpadna rozum. uczerstwia siły, próżnowanie wiedzie do rozwiązłości. (78) Karność iak nayostrzeysza zachowana w woysku bydź powinna. Żołnierz iest Obywatelem , więc nad Obywatelem przemagać nie powinien. officyer każdy iest zwierzchnością, iest rządzcą w woysku, przeto na Officyerów wybierać trzeba ludzi zdatnych, bo na zwierzchności i na rządzeniu zależy naywięcey. Trzeba aby każdy Officyer byt rozumny, przyzwoitą miał dla siebie płacą, bo płaca officyerska zdawała lię okazywać do (78) to rzecz przeciwna naturze człowieka, nic nie robić. Dla tego itiecwiczone woysko rozhukane i niedołężne bywa. Niech się w pracach woyskowych ćwiczy żołnierz, a resztę czasu niech przepędza na pracach potrzebnych użytecznych w pokoiu. Praca zaszczyca, nie hańbi człowieka. do tych czas, ze tylko maiętny Officyerem bydź może. Każda sprawa, gdzie sie rzecz toczy między żołnierzem i Cywilnym, sąd cywilno-woyskowy rozsadzać powinien. Inne przepisy ma żołnierz, inne przepisy ma cywilny, a zatem składany sąd koniecznie bydż powinien Żołnierz u nas bardzo wiele rozkazuie, żołnierz nosi broń Narodu całego , w Narodzie mądrze i żądnym, baczność zachowana iak nayostrożnieysza bydź powinna, aby żołnierz nie rozkazywał nigdy, bo to zawsze grozi nieszczęściem Narodowi. Miał żołnierz moc rozkazuiącą, moc gwałcącą do tych czas, podobno nie ziachneniy wszystkich bezprawiow i zgorszeń , którt poczyniło woysko. Z liczbą woyska przybędzie liczba przestępstw, ieżeli się przez nowe zarządzenia im nie zapobieży. Szacowny iest w każdym Kraiu żołnierz, ale zawsze trzeba aby go umiano szanować, i aby on szanować umiał. Bo wiemy do iakich nayniegodziwszych gwałtowności rozhukane woysko przychodzić zwykło Trzeba aby woysko wszystkie narzędzia woyskowe naydoskonalsze miało, bo ieźeli woyłkiem kiedy bronić się zechcemy, bez narzędzi dobrych nayrostropnieysi Generałowie , nayczerstwieysi. ludzie nie wiele dokażą. Trzeba aby woysku w iego potrzebach nie brakowało (s9) Wspomniymy sobie owe czaty Rzymskie, co woyska wyrabiały z Cesarzami ? zarzynały iednych, wsadzały na Stolice drugich. W dzisieyszych nawet czasach, kiedy się rozhuka żołnierz do iakich przychodzi gwałtowności. Tak opisać należy woysko , aby ani zbyt ograniczone, ani zbyt wolne było Rozkazy żolnierskie po Wsiach, po Miasiach znieść należy, bo to iest wada rządu naszego bardzo szkodliwa ciążąca i niebeśpieczna, na niczym, i owszem żeby kasta woyskowa miała zawsze nad pospolite potrzeby. W woynie dokazuie naywięcey sztuka. Generał przemyśliwaiący sztukę, ieżeli nie będzie miał na nią kosztu, czyż będzie przemyśliwał aby dokazywał zwycięstwa. Woysko mieć będziemy, w nadziei wojowania, bronienia się, wszakże wiadomo, że w woynie podaie się wszystko na stratę a extern iakich potrzeba zamożeń, aby tuż zaraz nadgradzać straty, przyczyniać obrony. Maią wiele woyska, nieporządnego, słabego częstsza strata, a zatem większe szkody Woysko słabe, prędzey zwyciężyć się da, zatem czy się poddadzą, czy zgubią siebie sami, zawsze szkoda wielka. Wygoda obozowa wiele kosztuie... Choroby żołnierskie tak pod czas pokoiu, iak i pod czas woyny, wielkiego także wymagaią nakładu. Na materyały woyskowe co rok łożyć potrzeby. Okazywało się dawniey że ioo.ono. iest nad proporcyą Polski, okazywało się îak woysko urządzane bydź powinno i czego potrzebnie , zważ Narodzie czy Joo,ooo. żołnierza nie będzie brzemieniem nilzczącym siły Twoie... Nadgrody za czyny powinien osięgać, iak każdy Obywatel, tak i woyskowy. Kto czyni powinność swoią, ma w nadgrodzie stanu Twego nadgrode, ale kto nad powinność dokazuie czego, nad powinność też wzgląd na liebie ściągać powinien. Niechay na to nie żałuie Kray nigdy, bo nadgroda iest tylko cechą wartości czynu, czyn zawsze wyższy i pożytecznieyszy nad wartość nadgrody. Czyn może przysłużyć się lub oswobodzić Kray cały, a nadgroda może nie wyrównywać maiątkowi iednego Obywatela. Zaiste nie może bydź nic milszego człowiekowi, iako kiedy za czynność swoią iest nadgrodzonym, bo zdaie mu się w ten czas, że czynność iego miła iest ludziom. PRAWODAWSTWO. RZĄD. WOLNOŚĆ NARODU. Już się opisywało wyżey radzcy Politycznego przymioty, co się rozumie względem radzcy , rozumie się w niektórych okolicznościach względem Prawodawcy. Radzca od Prawodawcy wtym sie rozróżnia, źe radzca podaie sposoby, nietylko względem wewnątrz, ale i względem zewnątrz Kraiu, prawodawca zaś podaie prawidła wewnątrz tylko Narodu. Radzca podaie rady, które tylko do czasu, do okoliczności są, prawodawca zaś stanowi wiecznotrwale. Skoro prawodawca stanowi wszystko wiecznotrwałe , prawodawstwo zatem zawsze trwać nie nie może, nie może samo tern zatrudniać się, co przepisuie. Przepisuiący co komu, nie iest częstow stanie sam dokonywania. Przepisuiący co komu damie wolnością kogoś, czynienia podług przepisow, a Je nie odbiera wolności sobie przez yrzepisy swoie, zatem prawodawcy zostawuia wolność rządowi kierowąnia sié prawąmi, sami kierować i dokazywać praw nie mogą Bo dokonywaiąc przepisów, mogliby czasem wczem uchybić lub myiić się w dokonywaniu, a zatem kaźda omyłka byłaby prawem,gdyż każda czynność i zgoda w czynności prawodawców dla Narodu iest regułą, podług którey czynićco ma. Przykładów bardzo wiele stwierdza to, naltepuiącym obiaśnić rzecz tę pragnie się. Prawem iest na iśki Występek kara odbteraiąca życie, Obywatel zaslużony i przydatny Oyczyźnie popadł temu występku Wij odbierać życie, czyniłoby krzywdę wielką Oyczyznie, niekarać życiem, nie dokonałoby się prawa. Gdyby władza darowała prawodawcza, to darowanie winy przez władzę prawodawczą, stałoby się do kaźdey okoliczności prawem. Rząd we wszystkich dobrze rządnych Krajach; ma pozwolone sobie te łatki , conazywamy listami żelaznemi. (o) Prawodawców uważać należy iak o) O karach mówić bardzoby obszernie potrzeba, bo iako przestępstwa, tak i kary podług nich rożne, prawodawstwo przepisywać kary może, ale nakazywać i darować ich nie powinno, bo prawodawstwo okazuie przestępstwo , i okazuje przez karę chęć zatamowania przestępstwa, luli zadość uczynienia za przestępstwo: Rząd zaś przyznaie to wszystko komu przez Sąd. Władza prawodawcza sama sądzić nie może, bo chcąc żeby sądziła sama, iak owych naturalistów, którzy wynayduią i przepisuią lekarstwa, z któremi ciało zdrowe bydź może , zachowane w przypadkach od zguby. Rządzcy, są to ci, którzy temi kieruią lekarstwami,daią lekarstwa podług przepisu, ale niekiedy wstrzymać się i.z ma, potrzeba aby prawa żadnego Ala niey nie było, co hydź nie może, Gdyby zaś władza prawodawcza podług przepisu sądziła, nie miałaby wolności. Gdyby władza prawodawcza dawała wyrok łagodzący surowość prawa, wyrok iey stalby się prawem, a zatem praw namnożyłoby się więcey aniżeli przestępstw. Władza rządowa daie wyrok względem Osoby wystepek popełniaiącey, władza prawodawcza względem samego tylko występku. Władzy prawodawczey przepis może zmnieyszyć wyrok rządu. I tak władza prawodawcza, przepija za i z lekarstwem muszą, kiedy widzą ciało tak natężone, że użycie przepisanego lekaistwa zgnębićby go mogło. Przepisuiącym nie można przepisać wszystkiego, dokonywaiacych przepisow nie podobna nie zostawić bez iakieyś wolności, iako też i Rasi ia tza zaboystwo n. p. więzienie lat kilku, władza rządowa czyli Sąd żmnirysoyć może tę karę, leżeli zobaczy że winy, po których miarkowała władza prawodawcza , że zasłużył od siebie przepisaney kary. Zalńie kto rozmylinie gwałtem, zabite kto plany, obydwa ieden popełniaią uczynek, obydwa karanemi bydż powinni, ale ni itdnakowo obydwa. Następine przeto, że władza prawodawcza czyli Seym w Polszcze rządzić nie może i że rządowi koniecznie wolność iakaś zostawiona bydż powinna. suiących się do przepisow. W ten czas mądre prawodawstwo, kiedy tak opisuie rząd, żeby wszelka wolność rządowa zdawała sic bydź myślą prawodawczą Zęby prawodawstwo i przepisywać i rządzić miało, Naród byłby podobny do owych brzegów rzeki, która w iednym mieyscu podrywa ie w drugim znowu ich nadstawuiąc. Prawodawstwo uważać rząd, ale nie rządzić powinno. Prawodawstwo iest wola mądra całego Narodu, rząd lest dokonywanie rozumne woli Narodowey. Rozporządzenie mądre, dokonywanie rozumne, są to dwie rzeczy bardzo od siebie odmienne, a zatem jednością bydź nie mogą. Dwie rzeczy, które czynią trwałość i szcześliwość Narodów, prawa mądre, rząd rozumny, ale oraz dwie rzeczy w polityce nayrrudnieysze. Piszą że gmach i ogroraność Rzymu była przyczyną upadku iego, nie gmach sam był tą przyczyną, ale nieumiejętność utrzymywania utzymywania go, to iest: i prawa i rząd względnie wielkości iego nie doskonaïe. Opatrzność dziwna w swoich rozporządzeniach, wszystko urządziła na szczęście ludzi, a zatem wszelki upadek i wzrost Narodów dziełem iest ludzi. Polacy mogliby bydź kiedyś w tym stanie, żeby się zaszczycili prawami mądremi i rządem dobrym, ale iednym Seymem nie dokażą tego. 81) Polacy mogą do (81 tego Naród nasz może przy iść kiedyś do praw mądrych i doskonałego rządu, że stany i rząd cały mamy, że tak rzekę ieszcze w kolebce. Z nierządu zaczęliśmy wychodzić, i zdaie się iakbyśmy się dopiero narodzili się do społeczności. Nayłatwiey w Europie przyiść num do dobrego rządu, ale przyprowadzaiąc go do doskonałości, bardzo ojlrcżnie pielęgnować trzeba iego słabość, i trzeba go umieć rozumnie doskonalić. doskonalić prawa i rząd, ale ich zasaz nie udoskonalą. Obywatele nie są ieszcze w stanie do doskonałego prawodawstwa, należy ieszcze przez czas pewny zatrudniać się rządowi, aby przyprowadzał do doskonałości Obywatelów. Y tak chłopi niewolnicy, nieoświeceni, nie można praw względem nich stanowić iak na niewolników, boby były niesprawiedliwe, nierozumne, nie można iak na wolnych, bo nie są wolnemi i nie mogą bydź tak wolnemi, ani w iednym ani w drugim roku, iak wolnemi bydź powinni, ale koniecznie należy zostawić rządowi moc zarządzania niemi , aby doszli kiedyś stanu tego , W iakim bydź powinni. Rozumny lekarz maiący wyprowadzać kogo z zastarzałey niemocy, poddaie mu pierwey te lekarstwa, któreby w niemocnym urządziły sposobność do skutkowania lekarstwom wywabiającym zupełnie ową niemoc, i rnnsi oczekiwać i przysposabiać go do cza sil uzdatnego do lekarstw. podobnie i prawodawca potępować powinien. Nie można doskonałego wprowadzić prawdawstwa , bo Obywatele nawet w stanie Szlachceckim nie są zdatnemi do przyjęcia praw. Prawodawstwo w ten czas dobre będzie , kiedy nrzyidzie do tego doskonałości stopnia , iak mądrość w człowieku bydź powinna Rząd zaś w ten czas dobrym będzie, kiedy tak zarzndać bedzie, iak rozum w człowieku, Naród cały iak ciało w swych członkach. Magistratury pownny bydź iak ważnieysze błony, inni Obywatele niby muskuły. Wiadomo iełl, źe uchybienie powinności iednego członka w człowieku , całemu ciału zaraz to czuć sie daie, i czym w nim iakąś niedołężność, podobnie i w rządzie. Sprawiedliwość lest co niby wielka błona w ciele poetycznym, martwość iey daie cierpieć całemiu ciału. Jako członki w człowieku muszą zawsze bydź w czynności, ąby nadać całemu ciału czerstwość , tak też podonie i rząd zawlze czynnym bydź powinien , chcąc aby Kray był rządnym i mocnym. Spokoyność, bespieczeństwo, sprawiedliwość szczęśliwość dla Narodu, w czynności rządzących bydź powinno. Prawodawsi wo zaś przt; pisać to wszystko powinno. Prawodawstwo muli bydź wolą Narodu całego, rząd iest utrzymywanie i zabespigczenie praw, czyli rząd iest naypierwszym dokonywaniem, nayczulszym stróżem prawodawstwa , inni dokonywają praw za wdaniem lie władzy rządowey, a zatem jeżeli wchodzą ci do prawodawstwa, którzy dokonywają praw za wdaniem lię władzy rządowey, tern bardziey wchodzić do prawodawstwa ci powiuni, którzy są czułemi praw stróżami. (82) W ręku prawodawstwa (8 2) Bardzo wielu chce, aby rządicy nie wchodzili zupełnie do prawodawstwa. powinno bydź to, cokolwiek nakżv do wzrnszenic całego ciała cokolwiek należy do uięcia członka iakiego, w ręku rządu powinno bydź to, cokolwiek zwznszenia wypadło i czego tylko zażyć potrzeba. Y tak osądza prawodawstwo obronę dla Kraiu, władza rządowa obrony tey zażywać powinna W okolicznościach gdzie tylko trzeba obrony. Bespieczeństwo Kraiu w władzy rządowey bydź powinno M s od JitŁa. Prawodawstwo powinno spo rządzai rząd, zdaie sig że naydogodniey ci do tego przyczynićs.g n ogą, kiurzy to Jp, uwuio. lJupełńiaiący F iw SÄ t.danit tn sig wiedzy rządowey lub patrzący na skutki prawa , niogą sig buidzo mylić na czynnościach, zatem koniecznie oświecenia od rządu potrzeba. Domcßroici wchodzi rozum i oćkęcie części łChiiu w władzy powinno bydź prawodawczey. Na odjęcie członka, natężenia całego ciała potrzeba, rząd bez prawodawstwa Części Kraiu ustąpić nikomu nic może. Rząd ma moc bronienia Kraiu, ale nie utracania go. Prawodawstwo przepisuie nadgrody, ale wszystkie nadgrody i kary powinny bydź w rękach rządu. £83} Daley okaże się to iaśniey, teraz przechodzę do jjońtyczpey wolności, wolność polityczna i wolność moralna, są to do siebie podobieństwa. Wolność człowieka ta dobra, która się zgadza z ma (?3) Chcąc dać nadgrodę lub karę , . trzeba poznać czynność, zasługuiącą ra nadgrodę lub karę , rozpoznanie czynności stopniami iść musi, a zatem władza rządowa przytomna, to tylko rozpoznać potrafi, i władza rządowa karać lub nadgradzać. mądrością i z rozumem, insza wolność dziecinna iest, i zawsze człowiekowi szkodzić muli. Troskliwi o dobro dzieci, koniecznie przekładała nad ich wolnością człowieka z rozumem. Wolność polityczna podobnie ta dobrą iest, która się zgadza z prawami i rządem, insza wolność dziecinna iest. (84) Wolność w człowieku iest na to , aby sobie czynił dobrze a nie szkodził nikomu, podobni i wolność polityczna iest na to, aby każdy w szczegolności mógł dobrze sobie czynić, nie szkodzić nikomu, i nie bydź uszkodzonym od nikogo. Wolność człowieka nie odmienia się, aż pokąd nie prze (84) Poseł wolność Francuzką nazwał dzieckiem, wolność Polską Zgrzybiałą, kto uważał stosowanie się iey do praw, powie ten że z zgrzybiałości zdziecinniała. przekona się rozumem, źc złe używa wolności, nie podług mądrości i rozumu, czyli że zła wolność, pooobme Obywatel nie może odmieniać wolności, tamowanym bydź w wolności pokąd lię. nie przekona przez prawo i rząd, (85) Tu zachodzi różnica między Monarchią i wolnością. Monarchia bez przekonania kogoś, może zatamować polityczna oby Wolność, w wolnym Narodzie pierwey (£5) Prawo, neminem captivabimus nisi jure victum, iest prawdziwie J&lodzoHt, dziecin od wolności. Względem kogokolwiek prawo się to gwałci, iest przemoc na cudzą wolność, czyli raczey Despotyzm tam iest Własności odbierać nie można bez przekonania posiadaiącego pierw cy , że złe posiada ktoś własność. Wolność iest Wolnością człowieka, a zatem bez przekonania odbieraną bydż nie powinna. wey przekonywa, dooiero potem tamuie wolność. Znowu między despotyzmem i wolnym Narodem zachodzi ta różnica. W despotyzmie prawodawstwo iest wola Monarchy. W despotyzmie przekonywa się winowayca samą wolą Monarchy. W despotyzmie nie mogę powiedzieć co iest zle, w wolnym zaś Narodzie wolno mi pokazywać i wolno dopraszać się o poprawę. W despotyzmie stracham się rządu, w wolnym Narodzie szanuię i kocham go z przekonania. Bo iakim sposobem nie kochać rozumienia Narodu. Wolność wspiera się na miłości i poszanowania rządu, i na Świętym dochowywaniu praw. W R. P. kiedy rząd nie ma mocy i poszanowania, prawa bespieczeństwa, dzikszy tam despotyzm, aniżeli u grubych Kaffirów. Tam wolności nie ma Narodu, bo wolność Narodowa była w prawach, była w rządzie, kiedy Obywatele łamią prawo, burzą rząd, uderzaią na wolność Narodu. Despotyzm Republikański naygorszy , Bo wielu i przeciwnych sobie despotow. Wolność Obywatela zawisła na tem kiedy żadney przemocy współobywatela nie podpada i czy naybogatszy, czy nayuboższy iednakową ma opiekę i bespieczeństwo w rządzie. Bo iako naymnieysza cząstka ciała W człowieku, należy do rozumu i używa bespieczney wolności w rozumie, tak podobnie i każdv Obywatel w rządzie. Jeżeli Obvwatel wym, prawem wolnie, zgodno, rozmyślnie, mądrze ustanowionym, odradzanym iest od tego praw i przez władzę prawodawczą, nie prawódawstwo ma względem siebie ale despotyzm, bo na wolność iego nastąpiono. Władza prawodawcza nie iest samowładnaale wola, mądrością . Narodu, wola ani mądrość na wolność następować nie może. Zasługi Obywatela w wolnym Narodzie nie u przydają mu więrey wolność ale tylko wiecey noszanowimia. Jeżeli wolność un li się nad prawo, rozhukaniem ielt, à zatem rząd koniecznre Władzą nreć powinien wstrąyman.a rozhuka i pzyciągmema do prawa, podobnie jak człowiek kiedy lie rozhuka passya, rozum go cofać powinien. Wolność iest to naydelikatnieysza naypięknieysza część człowieka, ale też naysubtelniey utrzymywana bydź powinna Otóż to iest na czem cała sztuka zależy, pisać prawa takie, i tak ułożyć rząd, żeby zawsze utrzymywał wolność Narodu. Bo rząd w wolnym Narodzie na to iest, aby utrzymywał wolność Narodu. Wszakże nadto używanie wolność? gubi człowieka, podobnie nadto używać wolności Obywatelow gubić ich muli. Tamta zgodna z rozumem, ta zgodna z rządem nayniiUza iest. Wolność w człowieku służy do szczęścia człowieka, podobnie i wolność Narodu służy do szczęścia Narodu, w des W despotyzmie choć widzi człowiek co użytecznego, nie może tego czynić, nie ma na to bespieczeństwa, nie iest podpierany prawami, nie wie czy przez to nie urazi Zwierzchno ś i lamowładney i na tern iego niewola, W wolnym Narodzie maiąc prawo po Twoim zamyśle może czynić, i nie może bydż od nikogo tamowanym i na tem wolność. KRÓL. Naypierwszą Magistraturą w rządzie Król. W tey zwierzchności składa się wszystka naywyższa władza, rządu, naywyższa opeka , zgoła wszelka naywyższość i wszelka moc tam spływa. Ta zwierzchność naturalna iest i koniecznie bydź musi, podobna ona w spływie swoim do człowieka serca. Krew rozpływa się po wszystkich żyłach, ale wypływa do nich z serca i odpływa znowu do serca. Koniecznie władza rządu powinna wychodzić i odchodzić do Króla. Bez tego rząd niedołężnym zawsze byłby. Bo gdyby się władza rządowa nie wciągała wszystka w powagę Króla, musiałaby ta część władzy naywyższey oderwaney od Króla zostaę się przy iakiey iakiey Magistraturze. Magistratura iiKiiąca w reku naywyższą władze i dokonywanie władzy; łatwoby stała sie uciskiem Narodowi, tak nr p. gdyby w człowieka wnętrznościach funkcyą serca, zatrzymywała błona iaka. Przy Królu zostaiąc naywyźsza władza zostaie rozkazująca, przy Magistraturze każdey iest władza dokonywaiącą. Gdyby, do władzy dokonywaiącey, przywiązała się rozkazująca, zeszłoby się dwie czynności, któreby koniecznie wzruszenie jakieś uczynić musiały. Y tak n. p. gdyby Kommissya woyskowa oddzielną była zupełnie od władzy Królewskiey, gdyby po obronę każda do niey się udawano , i ona iak chciała i kiedyby chciała kierowała żołnierzem, czyżby to nie było oczywistym uciemiężeniem i własnie stawiać nad sobą despotyzm. Magistratura którakolwiek mająca część władzy naywyższey, zawszeby chciała przepierać się z Zwierzchnością naywyższą. Y dwóch Konsulów nie rządziło razem. Dwie Magistratury samę wrzildzip bez dozorcy czyli raczey bez naywyższey Zwierzchności nie obeydą się. Y tak Konimissya woyskowa ma prawo n. p. dopominania się na wszęlkie swoie wydatki pieniędzy, podobnie, n. p, iak Kommisiya Pollicyi obydwie czynią roboty, niech nie starczy w skapbit» poteip obydwie tamte Magistratury przestawać roboty swe mu lipą, i szjiodę czynić Kraiowi. Otóż czynność Magistratur bez wdania się pomiędzy nie naywyższey Zwierzchności. Naywyższa Zwierzchność wdaiąc się w czynności Magistratury, łatwo może stosować ich czyny i od straty ochronić Kray. Magistratura każda swoią odbywaiąc czynność , nie iest obowiązana i niemoże wchodzić w czynności Magistratury drugiey a tem bardziey Rolować wszystkie Magistratury , a bez stosunku czynności Magistratur, byłoby się to nie A nie rządzić ale tylko szczycić się prawem napisanym dla Magistratur, bylibyśmy właśnie iak w owych dywizyach , z których każda podług swoiego upodobania Generała kieruie się rządem, bez żadnego Feld-Marszałka czyli raczey bez hetmaniącego, (86) Uważaymy wszystkie rzeczy, którekolwiek porządkiem się iakim utrzymują, zawsze tam muli bydz jedno narządzie, do którego się wszystkie stoscwać muszą. W każdym (86) Magistratury koniecznie mtszts z jwoiemi czynnościami spływać tam, gdzie wszystkich czynności iest stosanek. Magistratura każda nie może się zatrudniać tyko iednym przedmiotem. Kommissya woyskowa woyskiem, Skarbowa skarbem. Kiedy przyidzie zażyi oludwoch Kommissyi, mi budź znowu, inna władza, która iest wsż dym domu równie i w każdym Narodzie muli bydź nay wvźsza Zwierzchność. Sposoby tylko poruczania tey władzy różniły się w rządach , ale władza naywyższa nie oddzielała się od naywyzszey Zwierzchności. Ktoby chciał w Narodzie naszym albo podobną Rzymskim Konsulom. lub Lacedemońskim Królom, alboli też Zwierzchności Genueńskiey, zwłaszcza w teraźnieyszych czasach układać naywyźszą Zwierzchność wać mu si. T tak potrzeby ruszyć woyska na obronę, większego tia to potrzeba wydatku, musi koniecznie władza zachodzić iakaś, która zesłosuit możność skarhu , z możnością liczby wyciągać maiącego woyska: Magislra tury uważać można iak kanały, które koniecznie spłynąć gdzieś muszą, spływ zaś ten musi bydż w naywyższey Zwierzchności. wad takem człowiekiem użalić się tylko potrzebami żydzvc trii oświecone Żdaie npsit, że Naród musi bydź przeświadczony że potrzebny król; chwieje sie tylko z tem co Królowi, powierzyć W obrońcy swym boi się tyranii, stracha się zawszę, słrącbu wpada w zamieszanie z którego się wywikłać nie może. Skoro w nawyższey Zwierzchności chcemy mięć naywyższą władzę , chcemy mieć naywyższą opiekę naywyższy rząd należy iey powierzyć tego wszystkiego. Polacy zawsze zwykli skarzyć się ną Królów, co raz chcą im uszczuplać powagi; r tern sirnem robin się coraz nieszczęśliwszemi. Magistratury i urzędy wszystkie w Narodzie powinny bydź władzami pomocowemi władzy naywyższey Y tak sprawiedliwość skłąda sie z naywyższey Zwierzchności Wszystkie Magistratury i urzędy sprawiedliwości, są wtawizami wyręczaiącemi i dopomagaiącemi naywyższey Zwierzchności , zatem władza naywyższa o czynnościach tych Magistratur wiedzieć powinna , i dobierać Urzędników. Y w tem błądzili Polacy, że Magistratury oddzielali od powagi Królewskiey, Magistratury samowolne, kiedy chciały i iak długo odbywały sprawiedliwość, a niekiedy i czas naznaczony przeminął, bez sprawiedliwości upragnioney morzyć się mu Cał Obywatel. Kie sprawdliwosé dla Magistratury , ale Magistratura dla sprawiedliwości. (87) Jeżeli N wda 87) Przed tem naywyższe Sądy były przy Królach, iak dzieie zaświadczoną nasze. Wyręczenie powagi tey przez Trybunały, iest bardzo rozumnie ułożone. Naywyższa Zwierzchność nie sądzi, all tylko doglądać powinna, aby Sąd prawnie odbywał sie. Sprzeczka iest między Trybunałem Koronnym się nie będzie naywyzszey Zwierzchności do iakiey Magistratury , gdzież poszukiwać poprawy Magistratury , ieżeli obrońca praw nie będzie miał w mocy wdania się W czynności Magistratur. Jeżeli urzędy są pomocą naywyższey zwierzchności do rządu, zatem rozdawanie urzędów do naywyższey Zwierzchności należeć powinno się zawsze rtym i Litewskim, czy lepiey iest od Dekretu raz zapadłego ta Trybunale na drugi itdaweć się Trybunał iaksię dzieie w Koronie, czyli też raz zapadłego trzymać się Dekretu iak się dzieie w Litwę rźdaie mi się, że iak tam tak i owdzie znayduic się nieprzyzwoitości. Jeden oSćbrausizy Dekret iść po poprawę onego do ttyże samey Magistratury, nie zgadza się z przyzwoitością gdyż Magistratura sama z siebie poprawiać nie może, odebrawszy iaki iednakowych ludzi na iedenże Urząd wybierać potrzeba. Jeżeli czynności iakie w urzędzie przypadąią ważnieysze zdatnieyszego człowieka na urząd wybierać potrzeba. Przepisywać prawem kiedy i kto na urząd nastepować ma, iest rzecz przeciwna dobremu rządowi. Bo to zawsze powtarzam, że zdatności na urzędy potrzeba, ieżeli człowiek osobliwszą ma do uizędu iakowego zdatność, czy można nie używać dla tego talentu, że przez insze nie a pokikolwiek Dekret zamilczeć na iego niesluznoić, nie zgadza się z dobrym urządzeniem sprawiedliwości. Zdaie się że Magistratura zbłądzić może, a zatem gdy ity błąd okaże kto przed naywyższą Zwierzchnością , błąd ten przez naywyższą Zwierzchność poprawionym i ukaranym bydż może. postępował urzędy. (88) Dla tego stopnie urzędy swe maią, aby nabywano sposobności stopniami, ale kiedy bez tych stopni zdatnieyszym nad innych człowiek, czy można tę krzywdę czynić Narodowi, aby go nie (g S) Każdy to przyzna, że niezarowno wszyscy posiadaią talenta, ieżeli niezarowno posiadaią , więc niezarowno czynić mogą. Urzędy są do rządzenia, do pomocy społeczności Kraiu, do urzędu każdego przyłączona czynność, do czynności potrzeba talentu, czy spoiecznoścz stąd krzywda, że sprawuiąc kto urząd wyższy nie sprawowal niż szego, daleko podobno ciężey sie uszkoduie, kiedy z mniey zdatnemi talentami, a z porządku wypadaiący post ędzit Urząd. Sławny Generał za czasow Ludwika XlV. Kondeusz w roku życia swego kommenderował woyskiem i zwyciężał. nie użyć. Błąd to iest naygrubszy przeciw polityce, krępować powagę Króla w rozdawaniu urzędów, a oddawać ią Magistraturze. Magistratura mogłaby urzędników przybierać pomocnych Magistraturze, ale urzędników łkładaiących Magistratur rę iako pomoc władzy naywyższey, władza naywyższa stanowić powinna, Magistratura może sięrozporządzać z temi urzędnikami, którzy potrzebni do utrzymywania wskuteczney czynności Magistratury, ale tych urzędników Wybierać, którzy potrzebni do rządu, naywyższy rząd wybierać ich dla siebie powinien. Na to się opatruie dochodami naywyższą Zwierzchność, stawia się ią na celu, aby każdy mógł mieć wsparcie i cel swoy, przed ktorymby okazywał zdatność swoią. Wszystkie urzędy woyskowe i cywilne do rąk Królewskich oddane i z rąk Królewskich odbierane bydź powinny. Urząd każdy ma powierzoną sobie ćzęxó rzedli, więc od rządzcy obiecany byaź ma Hetmani ; Generałowie, wszyscy z wyboru Króla bydź powinni. Inne wszystkie woyskowe Urzędy, w miarę swego dostoieństwa przez Króla, lub przez urzędników woyskowych wybierane bydź powinny. Kommisiya Woyskowa tern się zatrudniać powinna , cokolwiek złożone woysko mieć w sobie powinno. Kommissyi. woyskowey, należy starać się o potrzeby i wygodę woyska, i dozor mieć czy w takiej spokoyności , czy w tym porządku iak bydź powinno utrzymuie sie woysko, i o tern uwiadomiać i zdawać sprawę naywyższey Zwierzchności rządzców zaś do woyska Magistratura ta wybierać nie może. Magistratura każda iest stróżem Narodu, ale nie rządem. Magistratura doglądanego, iak się dzieie, ale nie iakby można i iakhy się działo w przypadkach. Magistratura nie może dowodzić woyskiem, rozpoczynać a kończyć kończyć woyny, iakże do tego ludzi wybierać ma, czym zawiadywać nie może. Woyne Holować potrzeba do umów i traktowania Ministrów z obcemi Narodami , bo sie woynę dla tego toczy, że ugodzić się spokoynie nie można było, kiedy zaydzie ugoda lub spodziewana, rznąć w ow czas ludzi swoich na rzeź wystawać, byłoby to nie woiować, ale tylko chcieć przecinać żyły, aby się krew roztaczała. Kommissya woyskowa wdawać się w umowy nie może, a zatem ani stosować się z woyi do umów. Magistratura nie może bydź, ty!ko na mieyscu wyznaczonym w Kraiu , naywyżiza Zwierzchność choć sama nie kommenderuie, ale Powinna mieć oczy na kommenderuiących. Woyna zawsze iest względna do umów, gdyby woiowano bez żadnego stosunku do umów woien, nie byłoby końca, bo gdyby na rozkaz umawiających się nię tamowano kroków woiennych skutek z utarczki, to iest: . zwycięstwo lub przegrana, może przyczynić pretensyi lub zawziętości. J tk rząd tak i urzędy woyskowe należeć do Króla powinny, zawiadywanie zaś woyskiem do Kommissyi woyskowey. Jeżeli Zwierzchności naywyższey Magistratury i urzędy są tylko udziałem iey powagi , odbierać powagę nad niemi Zwierzchności, byłoby to w Kraiu, tak iak w machinie składai.ącey się z bardzo wielu sztuk, z ktorychby każda osobnych potrzebowała sił a zabieratac ie iedna drugiey bez stosunku do sprężyny, wprawuią wzniszczenie całą machinę. Nietylko urzędy woyskowe, ale i cywilne w ręku Królewskich bydź powinny, dozor i powaga nad Magistraturami. Pytam się Polski całey, dla czego tyle praw zapisanych w foliałach , Konstytucyi nie maią swego dokonania? Podono każdy przyzna, że nie miały swego dozoru. Zscrępowa a powaga Królów patrzeć tyłko mogła na nieprzyzwoitości Magistratur, a prawo legło w bezczynności. Kto podobnieyszy do popełnienia przestępstwa praw, i dopuszczenia się arbitralności, czy ci, których czynność interessuie iedno Woiewodztwo, i sława tylko pomiędzy iego granicami, czy ci których sława szerzy się po całym Kraiu i po całym Świecie, i co cały Naród wie i uważa zaraz. Kto podobnieyszy do popełnienia arbitralności czy ten, któremu nic nie pozostaic do żądania, tylko sława i honor, z szczęśliwości Narodu czy ten, który przez arbitralność może dopiąć wyższości, nabyć bogactw, których potrzebuje, i okazał sie przeważnym w Województwie lub Narodzie. (89) Jeżeli (89) Ktokolwiek urząd iaki nie będzie względnie piastował do powagi i mota urzędy będą oddzielne od powagi i mocy Króla muszą mieć wiele w sobie arbitralności , a zatem koniecznie do nich przez arbitralność i gwałt dobiiać sic muszą. Przy tem niech każdy zastanowi lię przezieraiąc dzieie Polskie, kiedy lię więcey działo nieprzyzwoitości i arbitralności czy kiedy powaga Królów wpływała w czynności Magistratur, czy kiedy Magistratury były samowolne , a doświadczenie to zwróci go do oddania rozumney prerogatywy Królom, aby rozdawali urzędy i w każdey Magistraturze wpływ swocy Króla, czuiąc wyższości, będzie się silił zawsze stać strasznym i przeważaiąęym nad Króla, i byłyby dwie w Narodzie Zwierzchności mocuiące się gorszące i gubiące Naród. Świeże przykłady niektóre urzędów i Magistratur oświecić w tem mogą. swoiey miewali powagi. Występki karane bydż powinny, ale kto zna stostinki rzeczy, przyzna że i darowanie koniecznie czasem potrzebne Magistratura sprawiedliwości, darować winy zastanowienia swego nie może, gdyby Magistratura sprawiedliwości oddzielna była bez stosunku naywyższey Zwierzchności tedy żelazne nie miałyby u niey powagi, a przez to rząd iak nikczemny. .. bile sądzi się, lub popełni błąd Magistratura sprawiedliwości, do prawodawstwa z tenri udawać się nie może, iak tię okazywało, ieżeli naywyższa Zwierzchność me będzie miała mocy zaradzić temu, Obywatel ucierpi krzywdę. Naród może podawać do wyboru Królowi Kandydatów, ale Król wybierać zawsze na urzędy powinien. (90) Co Do Narodu należy wybierać prawodawców czyli Posłów, in. Co w woysku Hetmani, to w cywilności Woiewodowie dla Króla bydź powinni. Tak iakcs Hetman zda wać sprawe z woyska i podawać na urzędy woyskowe, Woiewoda o cywilnych Magistraturach Woiewództw i o urzędach donosić Królowi, i z rąk Królewskich odbierać rozkazy rządu powinien. Z wodzow cywilnych politycznych i woyskowych składać się powinna rada Królewska. Bo nych zaś urzędników Król wybierać powinien. Woiewodztwo n. p. przez Woiewodę może podać Królowi Kandydatów na urzędników, ale Król dać urząd któremu zechce może, akoż można rządu dobrego wymagać po Królu, kiedy urzędników wybierać nie będzie mögt, kiedy zdatności kto inny sądzić będzie, nie ten komu icy potrzeba. Wybiera Naród Deputatów na Trybunały i skarży sie na nich, obivi Bo co iest rada, tylko Spływ wiadomości, spływ zdań roztrząsanie ich i układ. Układ rządu składa się z oddzielnych Magistratur, oddzielni urzędnicy czyli wodzowie rządowi, każdy nie może zdania swego otwierać,tylko względnie tego czego pilnuie, winią o to rząd w czym sam przestąpił. Kiedy mnity wpływała Królów powaga w Trybunały, przypomniytny Trybunaskie na ow czas gwałty, arbitralności. Piękniey zaczęły się sprawować Trybunały, kiedy uważano w nich cokolwiek powagi Króla, można teszcze pięknieyszt o nich rościć obietnice, leżeliby wybór Sędziów i cały Trybunał od powagi zawisl Króla, iak sie dziać w dobrym rządzie powinno. Wodzów Politycznych rozumiem Minisłr ów. Na iakich zasadach chciano ich odłączać od Senatu, do czytać sie nie mogę. Ze są pomocnikami Królem nie.spływ ich do naywyżlżey zwierz chności czyni ogolna radę. Urzędy cywilne i woyskowe w szasunku Królewskim bydź powinny, w ręku także tey Zwierzchności nadgrody dia zaslużonych zostać maią. W rozdawaniu nadgrody nietylko uważać potrzeba iaką rzecz kto cizynis ale królewskiemi, to im mieyscc zacierać w Senacie nie powinno, każdy urzędnik iesł pomocą rządowi, pomocą czyli sługą Króla, to nie uymuie ale dodane mu czci i szacunku. Wodzowie ci troiacy powinni skladać radę Króla, czyli Senat. Senat ies sama starszyzna, je mi naywyżsi urzędnicy, bądź Magistratur, bądź cywilności. Senat ten w czasie Seymów przy Królu bydż powinien. żadne prawo bez naradzenia się ich stanowione bydż nie powinno. Przy Królu zostaie wszyslsk rząd, bo i wsziscy przy nim naywyżs urzędnicy ale iakiemi stopniami i w iakim emalie. Prawodawstwo gdyby naznaczało nagrodę, naznaczałoby tyiko względem rzeczy, ale względem stopniow czynienia iey nigdy, bo to trafunkowi podpada, i te trafunks nie cy, także Reprezentant względem icc kicykclwiek części rządu stanowii co tnaia bez wiadomości i naradzenia się jamego rządu. Reprezentanci zgromadzeni raz w dwa lata, powinni ty l t ko zobaczyć czy rzaß pod tu g praw idzie i prawa stanowić. Reprezentanci stanowiąc co rząd czynić ma, a niestosuiąc wszystkich okoliczności rządu, wpaść mogą w nieprzyzwoite oLIą.ic ma. Senatorowie powinni bydź poprzednikami między naywyższą Zwierzchnością i Narodem, a zatem rada ich poważaną w Prawodawstwie bydź powinna. nie bywaią zawlze iednakowe. (9) Mieli honor Polacy nakuć bardzo wiele uslaw, i niektórych bardzo przyzwoitych zdrowey polityce, niedokonanie ich okazuie ich niby niedołężność. Na co lię zda stanowić co, skoro dokonane nie będzie, kiedy dokonani nie ma dobrowolnego od Obywatela, mus powinien naglić (92) trafunki powiększaici cenę rzeczy. T tak kto w skoczy pierwszy na mury fortecy, ten nadgrodzonym bydż powinien. Nie iednakowe bywaią fortece, słabsza iedna, mocnieysza druga, zdaie mi stę że kto przy mocnieyszey fortecy dokazał tego, więcey nadgrodzonym bydż powinien. Skoro trafunki dodaią zasługi względem trafunkow prawo pisanę nie może, bo prawo tego nie obeymie, rządowi zatem powaga osiarowania nadgrud zostawioną koniecznie bydż musi. dokonanie. Bo prawo iest: tsdziałem szczęścia dla wszystkich , kiedy Obywatel nie dokonywa prawa chce gwałcić wolą i szczęście publiczne , zatem chcąc szczęścia publicznego, trzeba odwracać zamyślających za wichrząc Szczęście publiczne. To iest interessem powszechności, aby prawo dokonywane były, bo myśl stanowienia iego była, aby przz dokonanie iego pizywracać porządek czyli szczęście Państwa , przywracanie porządku powinno byiiź w władzy rządowey, zatem przymus dokonywania prawa , pownien wychodzić od nay Wyższey Zwierzchności rządowey, czyli od Królów. Ustanowienie obrony, ustanowienie podatku na obronę należeć powinno do władzy prawodawczej srie zażycie obrony należeć powinno do naywyźszey Zwierzchności rząuowey. Władza prawodawcza stanowi Woysko, aby W okolicznościach trafunkowych miał Kray obronę, okoliczność wyznaczać nie może, bo te za każdym ich przypadniemem Tą odmienne, w tych przypadkach władza rządowa rozrządzać sie powinna. Prawodawstwo nie może nic czyni. ani przepiiywać, tvlko co się tycze własnego Kraiu, stosować swego rządu nie może do obcego Kraiu, ale .rząd muli się stosować do rządu. Jeżeli obcy rząd tak się w zbierać nad swoie brzegi zaczyna, ż ; Twoim w zbieraniem sięmoże zaszkodzić naszemu rządowi, koniecznie rząd nasz musi stawiau tamy , aby Twoim w zbiorem ruerwał naszych brzegów j nie zaszkodzi rządowi naszemu. Jeżeli nie będzie mógł użyć obrony czymże zatamuie to wzbieranie się. Władza prawodawcza zdatna do opisywania tego co się stału lub co sie dzieie, ale zapob edz temu aby się co nie stało, to koniecznie do rząd należeć musi Y tak gdy się iuź wzbie ,rze potęga jasca i szkodzić zaczyna, U wła władza prawodawcza iest w stanie zapobiegania, w ten czas używa wolności Krarowey stanowi podatki i woysko powieksza, ale żeby poznawać rząd obcy, iego bieg i używać wcześniesrzoikow, aby nie przyszedł nigdy do srogości.rząjd obcy, tego władza prawodawcza źadnem sposobem nie dokaże. Tak mi się zdaie, że to kosztuie nad to wiele kiedy używa lie obrony w ow czas, kiedy przypadki pozrywały całość. Podobieństwo to iest do owego, który nigdy zważać niechciał w zdrowiu swoim napowietrzę, na to co używa i na to co robi, słabości czasem napadaiącey nie naprawia, ale zawsze chce trybem się swoim kierować w gwałtownym iego; potem zagadnieniu lekarstwa nie daią się aby, pomogły, ale że pomodz mogą. okazywało się że prawodawstwo nie może rządzić, prawodawstwo też nie może Zarządzać obroną i bez tego sposobem nig obeydzie się aby aby nie zosiawić woli rządowey i mocy użycia w czasach obrony. V tak zdarza się: źe przyśpiaszea.e prędkie woyska na granice może układy grożące popiuć rządu sąliedzkiego, zwoianie władzy p.awodawczty zaniidby r.astąpdo, spoźnienie uczyniwlzy może oslatić nt» ress i sąsie Izk.cniu rządów dać się lpostrzedz. Chocieżhy nie była żwaływar.a władza prawodawcza, ale gotowa, i za iey wiedzą woysko przyszloby wyciągać, i tak zawsze niedołęźność wypadnie. Bo Król może bvdź w takich okolicznościach , że może mieć Wielką pomoc od kogo, a obia w ić ich nie może. Y tak może bydź jakieś mucai st wo w Traktacie ztcm mocarstwem z którym sięr woiować zamyśla, mocarslwonić może lip na strohę naszą dekarowaé tamtö öczywiście, bo łię lęka mocałstws przeciwnego nam, które iest sthW ugnębićby go mogło. Król mieć przyrzeczenie, ale chcąc o niaj M. O une upewnić władzą prawodawczą, musiałby go okazać na piśmie, niechżeby się władza prawodawcza nie zgodziła losem iakim na woynę, mocarstwo przvrzekaiace Królowi bydz pomocą, stanełoby na celu zemsty owego mocarstwa, z którym woiować zamierzyliśmy. Przy tem może mieć Król przyrzeczenie iakowo od wodza nieprzyjacielskiego, lub wiadomości Gabinetowe, możelz ie Wydawać przed prawodawstwem ? a Wydawszy ie, wydałoby się i owemu Mocarstwu, a przeto mógłby się bieg dalszych interessow przeciąć, a stąd szkoda dla Narodu. Uczyniwszy komuś raz tę niepewność, inni nie będą się kwapić do stosunkow z tym Narodem, bo i wiele kosztuią i niepewne. Przy tem Król nie maiąc nic w mocy iakież on może czynić umowy. W umowach trzeba koniecznie pewności, nie maiąc pewności iakież czynić umowy? Bez umów i stosunkow z innemi Narodami mi żadnym snotobem obćyść się nie można, ą dlą tego że Królowie nie mogli umawiać lie, a obcy nie mieli pewności w naszych umowach, Naród leżał w pogardzie i w niemocy, a stąd bywał czesto czyiąś wygodą. Nie może też Król umów swych wszystkich czynić z rozkazu i rady prawodawców, bo im w zystkich stosunków okazać nie może, przytem na przewdzianych okolicznościach prawodawcy, zatammą czynności i mogą bydź przyczyną nieszczęścia, albo chcąc Król dokzać czego przez zdatności człowieka iednego, którey gdy nie znaią albo nie widzieli w nim prawodawcy , zatamować mogą bo tego nie porozumieją , a tak mogą wciągnąć Kray w nieszczęścier a zdatność jednego bywa to, żc uszczęśliwia lub gubi tysiące. Prawodawstwo ściągać powinno powagę swoię do stanowienia tylko, ala zażywanie anpyęień należeć powinno do wyż wyższey Zwierzchności. Zażycie części woyska do władzy rządowey należeć powinno, i umowy względem woyny i pokoiu, a umowy te wszystkie, które lub neutralność lub przyiaźii Narodowi drugiemu przyrzekała. W ten cżas zaś kiedy przypada wstrzymać wolność Narodu, iak to n. p. toczyć woynę którą trzeba zatrzymać handel, me wywozić zboża, podwyższyć podatki i woysko, tego Zwierzchność rządową bez władzy prawodawczes dokazywać nre może. Ale kiedy siły wyznaczoney tylko używa Król i podatków wyznaczonych sobie, prawodawczes powadze tam wtrącać się me należałoby. Prawodawstwo stanowi rząd dla bespieczeństwa swego, zatem strzedz tego należy rządowi i używać sposobow aby dokonał myśli prawodawczey Bespieczeństwo zaś nie to się nazywa, kiedy w nacieraniu nieprzyiaciela odpieram, w ten czas obrona tylko, ale to iest bespięczeństwo.kiedy rząd tak sposobi i tak używa okoliczności, że gwałt nie uderza Obywatela, A zatem Król wyznaczone powinien mieć woysko dozażycia swego, i powinien mieć moc czynienia. Traktatów. 93) Traktatów gaś ta iiysi x rd (93) Władza prawodawcza na zawsze. taż sama nie trwa, alebissię odmie niała tak iak rada nieustatąca, lub iak w proiekcie sirdż rządowa. Stopnie umów politycznych znać koniecznie potrzeba, wszyjlkiz sekretne umowy, zamysły które byty tak naszego tako i obcych Dworów, które się udały lub które sę udać mogą, przez lat dwa ani iakże względem tego Król się z niemi naradzić lub czy słuchać rad ich może. Gdyby cala Europa tym trybem co Polska rządziła się, ieszcze i tak to z trudnością, przypuścić można, ale kiedy kich tylko nie mógłby zawierać,któreby były z uymą wolności Narodowey. Rząd wewnątrz doskonale iść nie mo : dij widzięmy inne trybu rządów Europeyskich, które pomyślniey ße utrzymują nad nasze, Eolsca znędzniona sloscrąać się i wzorow ukształcać powinna, a rozuinney zawsze trzymać ße sirony .. Niechay Polsa wręoey usa w Królach, Trony ich zawsyć podpierała ße szczęśliwością Narodu. Każdy Król chcący bydż dobrym Królem, maiąc w cysr, o nie pokwapi ße odbierać wolności Narodowi, bo wie że bez wolności Narodu szczęśliwym nie będzie. Monarchowie Francuscy wezwali wolności Narodu, aby się uszczęśliwić. Podatkowanie zawsze będzie przy Narodzie. Nie itst Polska Rzymem , a zważyć trzeba dosiatecznie Cezara czyny i czasy. . . . Chociażby Król użył na obronę powagi Osoby może, ieżeli do z zewnętrznych okoliczności stosować siénie będzie. (94) Wszakże woysko. stanowi się dla swotey obrony wyznaczoney, czyż nie słuszno aby ten użył obrony Narodowey, który czuwa nad Narodem i żyle ietnu. jeżeli Obywatel każdy może sie zastawiać obroną Narodu , a Król użyć tey nie ma. ljr dobrym rządzie interess Króla powinien hydż interessem Narodu, a interess Narodu interesem Króla. Nieszczęscie Króla politycznie iest nieszczęściem Narodu, zapamiętale bardzo błądzą ci, którzy Króla chcą mieć tak moc obcą, i na rozważanach powagi Tronu stawicić rząd, który musi kiedyś z nich sie obalić, i nierostropnoici tylko Rzemieślników sostowi pamiątkę. (94) Napisałem wyżey, że chcąc ocalić ßy Polszcze, trzeba to czynić z innemi Narodami w Gabinetach. Polska as dla zewnętrznych okoliczności, podobnie i umowy w tym się odbywają zamiarze, ieżeli rząd wewnętrzny zoaiemy na naywyżlzą Zwierzchność , rząd zewnętrzny możnaż nakogo zdawać innego. Podobnie iak aż nazbyt ieszczt słaba, żeby mogła swoim się Utrzymać woyskiem, a przypatrzmy się z innym Narodom, że chociaż kto ma i wiele woyska, o pomoc iednak drugich się, stara, i ci sairjse nayszczęśliwiey woiuią. przywodządo dobrych sikutkow rzeczy, którzy nayzręczniey umawiała i wzbudzaią innych.. To polityki artykuł ważny bardzo i konieczny. Nadsiławianie okoliczności, układy rożne dokazuią naywiętey. Cożby byli Belgowie wskopali bez Elżbiety i Henryka IV. bez układu i stosunków skie krwią samą wzmagała się Ar aie i owszem krwi tocząc wiele, zginąć w tiiey można, jpidsiemy że iak w utrzymowaniu zdrowia człowieka, kto rządzi i utrzymuje wnętrzności, ten dobiera i zewnętrznych dogod iak to powietrza, mieysca, i t. d. W rządzie i polityce zagraniczney trzeba znać stopnie czynności wszystkie Narody czynią iakitł pomiędzy sobą związki, zatem przez to Jamo że inne czynią, a mybyśmy nie czynili z niemi, zgubilibyśmy sie przez nich. Bez stosunku Naród do Narodu nie obywa sie, duszą utrzymania się ich wzaiemnego są umowy, a Polska bez nich obeyii się może, cszcze rozlaniem obcesowym krwi swoiey Naród żaden się nie uszczęśliwił, i nigdy się nie uszczęśliwi, ieżeli tylko w krwi swoiey usać będzie, i na iey rozlewaniu grunt ować wszyßko zechce, woysko samo nie na to, aby zaraz wylewało krew swoia. Znaywiększą ostrożnością woynę zaczynać sbo woyna nad zagranicznych, i względnie ich Resować czynność swoią, gdy władza prawodawcza lub straż rządu po skończonym biegu czasu iakiego odmk niań się musi, zatem nie będzie biegła i wiadoma dobrze czynności zagranicznych, a któż błądzi, tylko niewiadomy. Zatem preciw rostropności wszelkiey postąpiłby sobie Naród, gdyby wydzierał z rak Króla te wszystkie prerogatywy, któremi się w zmacnia gmach rządu, . gdy się wyimą te rządu spoienia , gmach gruchotsć się musi i rozwalać kawałami. Zwierzchność naywyższa ponr r.c d to idiiłlskh wymaga nakładów i rzadko potrzebna, umowy zaś polityczne czynić zawsze. Umowy polityczne Król doskonale odbywać tylko potrafi, zatem iak sżartować i irssa Naród Królowi powinien, chcąc kiedy lęgnąć pożądane szczęście. powinna mieć władzę rządową, idzie ttkże czy do prawo dawstwa wchodzić. ma. Juzem to zagadywanie poczęści powszechności ułatwiał, iednakće ielzcze tu myśli niektóre przyjoźe, ; Prawodawcy stanowią prawo, abÿ sie podawali znowu podme i wykonywali to prawo. Stanowią jto co wiedzą, wykonać potrafią. Zwierzchność naywyższa naywięcey dla siebie ma praw, pierwszym i ostatecznym celem iest Kraiu, byłoby przeciwne rostropności, aby Osoba maiąca dźwigać naywięcey w Kraiu, nie przypatrywała się temu co ma dźwigać, aby nie przeglądywała materyałow w brzemieniu dla niey przeznaczonemu, i aby nie okazywała sił Swoich ktoremi dźwigać się podeymuie, lub przez co podzwignąć nie potrafi. Prawodawcy okazuią wolność wolą swoią, z iakiego powodu to na wyższey Zwierzchności tamować można. Stany prawodawcze wszystkie postanowienia, i Zwierzchność naywyższa do stanowienia należeć powinna. Zwierzchność w prawodastwie powinna się uważać iako stan, ustawa należy do wszystkich stanów, a zatem do stanowienia rzeczy,zwierzchność naywyższa powinnasię uwa żać iako stan, ustawy ani postawić, ąni obalić nie może, ale tylko zgodzić się lub niezgodzić. Stany inne powinny się stosować do niey iako do stanu naywyższego, może się dopominać tego co stan ma w obowiązkach, ale oraz i stosować się do tego co sie stanowi temu należy. Stanowią się ustawy przez zgodę stanów, prawodawstwo zatem z iednego stanu skłądsć się nie powinno i nie. może. Zwierzchność naywyższa nikogo do siebie w Kraju podobnego nie ma, więc stan osobny, zatem koniecznie wchodzić do pra wodawstwa powinien , a ponieważ stanem iest naywyższym, na nim się ppczyns wszystko i kończy, wjęc i on w pra w prawodawstwie podobnie na nim się poczynać i kończyć powinno , zatem podpisy praw rozpoczynanie i kończenie prawodawstwa do stanu tego należeć powinno Materye teraz w prawodawstwie przechodzą wustawę większością głosów, podobnie dla Króla ustawawiçkszością stanow kuta bydź powinna. Z tych wszystkich przytoczonych uwag i obowiązków naywyższey Zwierzchności Kraiu, okazuie się, że Król iest Oycem politycznym Narodu, Głowa rządu, Głowa prawodawstwa, zatem należą mu sie przyzwoite dochody, poszanowame naywyższe, polityczne i szczere do Tronu iego przywiązanie. Bez przyzwoitych dochodow nie potrafi talentami sweini bydź pomocnym użytecznie Narodowi, nie potrafi szacunku i rozrzewnienia Oycowskiego okazywać darom rzadkim przyrodzenia, wzmagającym, zdobiącym à bogacącym Narody, Bez poszanowania nie potrafi utrzymać powagi swoiey i wzmagać tok rządu należyty. Bez przy wrażania do Tronu nie mógłby się okazywać przychylnym Oycem, ale tylko ostrożnym , skarcaiącym rozwiązłość dzieci i przytępiającym ich zuchwałość. Ale ta rzecz bardziey z przyczyny materyi, aniżeli dla potrzeby i dla Iow gżenia przytoczyła się, bo trudno uwierzyć, aby się znalazł tak zaponvaczaly Obywatel, któryby nie znał tych przyzwoitości dla Króla, i me wiem czy może bydź tak obłąkane serce, żeby się umykało od poszanowania i przywiązania do Tronu. A ieżeliby nieszczęśliwym przypadkiem trafił się kiedy taki , tak się spodziewam , że ktokolwiek zna ludzi, i zwierzęta iakokolwiek rządne , tenby go i od ludzi i od zwierząt odpisał. TRON SUKCESSYONALNY. Idzieliśpiy wyżey obowiązki Króla i czynności iego, z przypatrywania się tym czynnościom łatwo poznamy, że nie każdy zdatnym iest na Króla. Królewski Pan zupełnie od innych różny do każdego stanu przysposobienia potrzeba, tern bardziey do stanu Królewłkiego. Niesposobiący się na Króla wstapiwszy na tron, uczy się bydź Królem, ale nie Królować. Maiący osiąśdz Tron, powinien zawczasu poznawać tych ludzi, nad którenii ma panować,powinien zawczasu poznać stan rządu przeszłego i z przeszłego rządu czynić stosunek do rządu swego przyszłego, bo nie znaiący ludu i nie stosuiący dobrze P a rzą rządu, iak Królować dobrze potrafi? (95) Nie tylko potrzeba aby znał lud, ale potrzeba żeby znał. zasługi, zdatność i czynność Urzędników, bo wiadomo iak wiele zależy rządowi na Urzędnikach, tych przybieranie lub odsunięcie może przynieść wiele szkody Kraiowi. Jeżeli zupełnie ieszcze nie ustalony rząd , trzeba aby maiący rządzić, wiedział w iakim iest stopniu, i był oświeconym w myśli kierowania dalszigo rządu. Już się mówiło że rząd się nie udoskonaii zaraz w Polszcze, ie (95) Stosownie do Kraiu radzi à potrzeba iak się mowiło wyżey ) stosować też do Kraiu rządzić należy. W każdym Kraiu Europy inny Naród, inny też rząd bydź powinien, a że podług Kraiu rządzić potrzeba, więc podług Kraiu dobierać też rządzcy jeżeli zacząwszy go dolkonałić przybierze się rzadzca nieoświecony w myśli doskonalenia rządu, rządem nie nci Czy się dobrym Polska. Mający osiąśdz Tron, trzeba żeby znał jakie umowy zachodziły tego Narodu z innemi, czy dotrzymywane zawsze lub w czem nadwerężone były trafem nie można wybierać człowieka, sie sposobiące osię zmłodu (96) Każdy człowiek sposobi się do czegoś, i zazwyczay zlewamy obowiązek na tego, do czego się kto spo (96 ) Słyszeliśmy niedawno o pięknym przykładzie w Szwecyi, gdzie następca Tronu zdawał examen przed Narodem. W Anglii, w Francyi staraią się młodu o rządzcę swego przeszłego i w innych Narodach, gdzie pragną dobrego rządu. Jeżeli podobnemi innym bydż chcemy, podobnie też innym postępować należy. sposobi. Obowiązki tak wielkie Króla, możnaż na niesposobiącego sie zlewać? chcąc rządu dobrego trzeba Tronu sukcesiyi. Jeżeli kiedy to w tych czasach naypotrzebnieyiża. Rząd zaczyna się doskonalić, zatem wiadomego potrzeba, aby wiedział stopnie wydolkonalenia, i jak się doskonalić daley ma. Mowiło się wyźey, iż na umowach zależy naywięcey, a zwłaszcza tak słabey ielżcze Polszcze, umów dostatecznych Król i czynić nie może, nie wiedząc czy ich utrzyma lub dopełni Następca, zwlalzcza gdy wlżystkich celów wiedzieć nie bedzie; nie maiąc następcy Król, nie ma nakim zasadzić i zwierzyć się myśli swoich, a zatem Króla iednego roboty nie zmiarkowawszy następny zruynować może, i bydź Kraiowi przyczyną nieszczęścia. Rozpocząwszy czynności iakowe Król, może w ciągu robot swych z obcemi umrzeć, a zatem bez następcy na Tron, roboty za zatamować się mogą, stracić swoią obiecaną korzyść, a co naywięcey dla obcych bylibyśmy zawodem i stracilibyśmy powagę w umowach z niemi. Zdatności osobliwsżey potrzeba na Króla, u obcych szukaiąc nie znaydziemy go pewniej Z dalekich Krain przybyły cudzoziemiec zwiedzać przyidzie prawa nasze i ludzi ale nie Królować. (97,) Pomiędzy innemi wychowany, nawykł do tego, do czego go sposobiono, zanim przyzwyczai się do rządu, czasu na to potrzeba , a rok w bezrządzie. Kray zostaiący, ile to szkod przynosi Kraiowi. Chociażby w obcym Kraiu kto panował iak naydoskonalszy (97) jeżeli zagraniczny Adwokat nie zda sie do Magistratur naszych Sądowniczych, iakże się zdać może obcy Król, lub krewny iego na Króla Polszcze. nie można wnosić że w Król naszym panować mądrze będzie. Inny Geniusz Narodu, inny rząd, inney potrzebuie sposobności rządzenia, a wiednym człowiek sposobny może nie bydź sposobnyrn do drugiegę, i to osobliwszego trzeba człowieka, żeby we wszystkim okazał poatność, a osobliwości aż nad to są rzadkie na świecie. Przy tem gdyby zdatności tylko szukano u obcych, ale to pospolicie obcy nie z zdatnością ale silą przychodzą do Tronu. Jak tylko zaczęto w bezkrólewiach obierać Królów bez sukcessyi dwóch bez przemocy mieliśmy Królów, innych zawsze broń nadawała. Jestże to wolne obranie Króla, kedy z woyskiem obcym do Tronu przychodzono , wolne było obieranie Królów, ale bez swey woli przyjmowano ich , po takich Królach możnaż się było kiedy spodziewać pomyślnych rządów? osiadłszy takowi Królowie Tron, nigdy nie by było bez tego aby nie myseli osadzić na swoim mieyscu dzieci (9S) Y tak wiadoma nam w tern polityka Jana III. (99) Augusta II. W polityce tych Monarchów tracili Polacy bardzo wiele, i dwie szkody z o 97 Obcy Monarchowie do naszego Tronu mieczem przbuali sie, malkontentów imsialo bywać zawsze względem Monarchy wielu, ci burząc Napad zawsze i spokoyność iątrzyli. jeżeli Monarcha przedzierał się mieczem do Tronu, nic podobna aby siedząc na Tronie nie myślał o zabezpieczeniu s g w mieczu, i nie popieraniu powagi swoiei mocą, a zatem zawsze Naród mvjial hydź w podlyzrclwry walce z Tronem, co nigdy dobryth skutków z siebie wydać nie mogło. III. Chcąc Xięstwo nabydź ala dzieci swoich, zawarł z Moskwą sławny Traktat Grzymułtowski. Z okoliczności tey zawsze maią, raz że są podchodzeni, drugi, że nie rozpatrzy w szy się w przyszłym Monarsze, powierzaią rządów losowemu człowiekowi, a komuż nayprzyzwoiciey rządzić Polakami iak Polakowi, naylepiey pozna Polakow Polak. Przy tem trzeba rozróżnić politykę dawną od teraźnieyszey. Jeżeli Polacy wcześnie nie wyznaczą następcy Tronu, nie podobna iest aby obce Dwory nie wdały się w nadan.iu Polszcze Króla, lub îakiey korzyści dla siebie nie szukały. Kiedy dom panuiący w Hiszpanii kończył się , przypomniymy sobie iak cała Europa wzruszala się na to. Nie wyznaczywszy następcy Tronu, iakim sposobem związki lub umowy Król czynić będzie, nie widząc tego, ktoremuby powierzyć swych myśli dallżych miał, bez umów zaś i związków z obceml żadnem sposcbein Kray się teraz nie obeydzie, Przybrawszy teraz obcego na Tron, dozna znalibyśmy bardzo wiele nieprzyzwoitośći, bo zwłaszcza teraz koniecznie znaiacego Polskie okoliczności przybrać potrzeba Monarchę. Teraz iak nayświatleyszego potrzeba użycia władzy rządowey w każdych okolicznościach. Król maiący dzieci swoie lub naybliższego krewnego nie podobna nigdy,aby zapomniał o losie ich, wyehowuiąc ich po niclewsku ieżeli zabespieczonego niebędz.e miał dla nich po sobie naltępstwa, muli szukać kon.ecznie iposobow, aby im źabespiecżył, a daymy żeby przewyższył swą naturę i me starał się oto,sam iuteress Państwa wymaga tego koniecznie. Uważmy Polskie polityczne stary, iak delikatnego potrzeba rządowi z nimi obeyścia się , chcąc wszystkim stanom, przyzwoitą całość i sprawiedliwość oddać. Wiadomo iak stany idą w Polszcze wszakże przemoc któregokolwiek stanu szkodzi całemu Narodowi, rządowi zatem bardzo wiek wielką wagę ponnędzy stanami zachować potrzeba. W Polszcze teraz nie dosyć rządzić, ale potrzeba znać spoioby któremi rządzić można. Naród ieszcze nie przywykł do rządu dobrego, zatem z Narodem potrzeba tak postępować, aby mógł i przyzwyczaić się do dobiego rządu, i bvł dobrzse rządzonym. Obcemu iak trudnoby było utrzymać się w tych równowagach, do tych delikatności trzeba bydź zawczasu przyzwyczaianym, bo trudno w ten czas na tern się spostrzegać i chcieć teo nabywać kiedy się rządzi. Rządzi się ludźmi, zawząwszy rządy niepomyślne, trudno potem w naypięknieyszych zamysłach i czynach doyść pożądanego skutku. Jeżeli gospodarstwa domu re powierza się, tylko CKabom albo doświadczonym W gospodarowaniu, aibo bedtcvm przy gospodarstwie, iakże można powierzać rządów tym, którzy mt byli przy rządzie naszym i nie sposobili sposobili się do rządzenia nami? Oczywistą zatem rzeczą, iak koniecznie potrzebna Tronu sukcesiya Polszcze. Jeżeli zechcemy się do tego miaikować, dzieiami Narodowemi, wyczytamy z nieb, że Polska daleko rządnieyszą za czasow była Jagellonów, W dzielnieyszey powadze, aniżeli w czasach kiedy szukano po obcych Kraiach dla siebie Królów, a skoro przydamy ieszcze do tego szkody , które ponosił Kray za każdym bezkrólewiem, rozterki między sobą Obywateli i zapalane woyny domowe, zdaie mi sie że każdy Polak co żywo zamesie chęć swoią do obrania godnego Króla następcy. Miłe oświecenie Narodowi , ten , który składał stós na to światło , chciał szczęśliwości Narodu, nie mógł nigdy podzierać w nim opacznych zyskow, gdyby nie podlycano światła tego zadumie się kiedyś może, Król który musi szukać przyzwoitości swoich , będziesz dbał dla niego o materyały ? MAGISTRATURY. turn są pomocy Rządu. Fomtważ kaa Edukacyina, iest to dzteło w zamyśle swoim naywrpaniairze, iest to prawdziwa opieka rządu nad Obywatelami swoiemi. Jakim sposobem rząd może lię spodziewać czego z swoich Obywatelow, skoro me bedzie czuwać nad ich Edukacyą, w młodości człowiek Uczy się zdań i myśli iakich ma używać potem, myślą człowiek czyny swoie kieruie , zatem Kray powńen mieć baczność iak się uczą młodzi, aby wiedział potem iakich bedzie miał Obywateli ? Zna każdy Oyciec co go kosztuie dzie wychowanie, niechay uczyni pomiarkowanie co koiztów ić Kray musi wychowywanie Obywateli. O wychowanie dzieci niiyslo zetnîey stara się Oyciec, z podobną slkrzetnościąKiay starać się powinien o Edukacyą młodzieży. Edukacya w rządzie iest dzieleni bardzo ooszernvm, bardzo wielkim, wielkich też dla siebie wymaga nakładów. Nakłady zaś te Jubo zjwsze są wiellce, w początkach iednak teraźnieyszych nauk są navwieksze. Nietyiko że potrzebuią Akadem.è bardzo wiele narzędzi Fizycznych i Matematycznych, ale szkoły w drobne narzędzia stosowne do stopnia swych na uk nie są opatrzone. Bez przyzwoitego na to opatrzenia iak w nauczeniu tak i w uczeniu sie trudność bardzo wielka, i prawie nie wyuaiąca żadnych z siebia korzyści. Naród zatem nie może się kwapić na odebranie intrat Kommissyi Edukacyiney, krzywdząc Kommissyi Edukacyiną ukrzywdzi oświecenie dzieci swoich, bez oświecenia Kraiowego, nie może mieć Naród dobrych Ob; wateli, ochoczych a ćwiczonych dobrze obrońcow ? Nieuszęzuplać zatem dochodow Kommisiyi Edukacyiney, ale opatrywać ią w przyzwoite doc hody potrzeba, (ioo) Jako Magistratura zdawać sprawę z czynności swoich Królowi w każdem czasie powinna, a ieżeli przewodzcy to iest prezesowie innych Magistrz tur w prawodawstwie i w radzie zasiadaią mieysca, podobnie też i Edu kacyi prezes w radzie naywyźszey umieszczać powinienby się. Dochody Kommissyi Edukacyiney oddawać l) Kommissya Edukacyina dlo szczupłych dochodów, szczuplo też opłacać musi i nauczycitlow, aprzcto zawsze niedustateh ich cierpieć musi. Zakon Piarow opatrzony dochodami wad Kommissyi Skarbowey i żeby od niey wybierała na swoie potrzeby Kommisiya Edukacyjna nić zdaie się zgadzać z dobrym porządkiem. Potrzeba Kommissyi Edukacyiney, żeby widziała stały swoy dochod, żeby podług niego mogła miarkować swoy wydatek. Kommisiya Edukacyina skoro nie wie co ma i ćo mieć będzie, iakże obiecać sobie dochodami niedostatniemi, w proporcyą dochodow swych Kommissya Edukacyina daiąca im wsparcie szczupłe, prac wpadaiąc w częste choroby traci bardzo taicie ludzi młodych, którym wygody przyzwoitey dać nie mogąc, należałoby się Opatrzyć go dochodami, a oraz powołać, aby w wszelkich urządzeniach należał do Akademii, bo skoro Zwierzchność przełożona iest nad Edukacyą, edukuiący podległymi bydź iey powinni. może w czym przyłożyć się do Edukacyi. Summę wyznaczać Kommissyi Edukacyiney, ktorąby się roz rzadzała ż.idnem sposobem nie można, bo wartość czyli walor pieniędzy nie iest zawsze tenże sam, zatem co Seym toby inną potrzeba wyznaczać Summę teyże Kommissyi. (101) Fundusz wieczysty nie dwochletni bydź powinien. Fundusz w dobrach Ziemskich nayprzyzwoitszy dla Kommissyi Edukacyi ney (ioi) Kommisisya Edukacyina biorąc ze Skarbu wyznaczoną Summę, nięsiy się dobrze w Edukacyi rozrządzić nie może. Pensyi Profesorom raz na zawsze usianawiai nie podobna, bo człowiek utalentowany więcey płaconym bydż powinien, Pensiya względnie potrzeb dawana, kiedy potrzeby droższe, wyższa i pensiya dawaną bydi ponieważ przez to dochod w proporcyą czasowych wartości mu będzie, a zatem i od wydatków przyzwoitych i koniecznych nie usunie się nigdy, bez których Edukacya niedołężną byłaby. Ponieważ Edukacyjna Kommisîÿa olobne do urządzenia wewnętrznego ma przepisy, zatem ktobykolwiek zgrzeszył przeciw tym przepisom tuk z Urzędników iako i z Edukujących się Kommissya Edukacyina rozłączać to powinna, podobnie i sprawiedłiwości chcąc dostać Cywilny z urzędnika Edukacyjnego do Zwierzchności Edukacyiney udać się z tern należy, a z tamtąd do nay wyższey sprawiedliwości. Kommissya Skarbowa podobnież iak i Kommissya Edukacyina nad swemi Urzędnikami dozory Sąd mieć powinna, tak iak i każda Kommissya, a w przypadku niecsiagnienia tam sprawiedłiwości do naywyższey sprawiedliwości udać się należy Kom Kommissya Skarbowa do wybierania wszelkich dochodow Skarbu ludzi zdatnych, dobrze płatnych i albo dobrze zaręczonych, albo dobrze osiadłych dobierać powinna, aby w ukrzywdzeniach Skarbu z osiadłości odbierali skarbową należytość, i aby ukrzywdzony Obywatel od Urzędnikow Skarbowych zaskarźał się przed Kommissyą, Kommissya winna była wracać szkody uczynione Obywatelowi przez iey urzędnika, a Kommissya znowu odbierała zaspokoienie Obywatela, z maiątku Urzędnika. Trzeba ażeby w popełnieniu bezprawia Urzędnik nietylkoznał krzywdę cudzą, ale strachał się i Kraty swoiey Dochody Skarbowe iak naypilniey strzeżone i odbierane bydź Powinny, iako też i wydatki porządnie szasowaćsię maią, a z wszelkich dochodow i rozchodow Skarbowych Królowi zawsze i Seymowi sprawiać tię w czasie Podlkarbi powinien. Pollities wglądać powinna wwszelkie porządki. Wagi i miary iak naydo dokładnieysze wszędzie bydź powinni. W Miastach na ochędostwo i czystość baczyć ma, bo zdrowie i zguba w tym iest Obywateli. Wszystkie budowy publiczne W iey dozorze bydź maią, z wszelkich zaś wydatków Marszałkowie iako przewodzcy Pollicyi, Królowi w każdym czasie zdawać sprawę, Seymowi w dwa lata powinni... Naywyższa sprawiedliwośc powinna bydź pod bokiem Króla. Do iey wyroku wszystkie sprawy rożnogatunkowe iść powinny. Woyskowi między soba lub Skarbowi za naywyższy wyrok Magistratur swych mieć powinni, ale kiedy się rzecz toczy między cywilnym i woyskowym, ieżeli cywilny nie uspokoi się wyrokiem woyskowym do naywyższey sprawiedliwości udawać się może. Magistraturę tę Sędziowie ze wszystkich Magistratur dobrani zapewniać powinni, bo ze wszystkich Magistratur sprawy a prezydowałby w niey Prymas. (105) Kommisya Woyskowa wzgląd mieć powinna na potrzeby i porządek woyska. Ona Magazynami woyskowemi zatrudniać się powinna tak co się tyczy Magazynów wojennych, iśkp to. prochów, kul, harmat, iako też i Magazynów żywności dla woyska. Kommisya woyskowa konsystencye woyskom wyznaczać ma, Król ordynanse Kommisyi (103) Nie obala sę tutay powaga Trybunału, Trybunał naywyższym zumiem względem cywilności tak, tak Sąd Kommissyi woyskowey względem woyska. W ogulności sprawiedliwość, zwłaszcza do spraw nagłych powinna bydż zawsze gotowa i prędka , czyli wszystkie Sądy primae instantio Komisiyi woyskowey dawać powinien wiele gdzie wyciągnie w potrzebie woyska , Kommissyi zaś wyznaczać należy Regimenta, które ciągnąć mają. Kommendy woysk Król dawać powinien, bo się to tyczy talentów. Kommissya Woyskowa skupować prochy, i narzędzia woyskowe powinna. Sąd także nad osobami woyskowemi w iey władzy zostać ma. Opiepowinny bydż napogotowiu. Sprawiedliwość naypierwsza i naykoniecznieysza dla Obywatela, bez niey porządek dobry utrzymać się nie może , a zatem nie powinien iey wyglądać Obywatel, ale zawsze mieć napogotowiu. Trybunał spraw Ziemskich pilnować powinien i cywilnych, ale Jpratpy różnogatunkowe iakeśmy namieniali do naywyższcy sprawiedliwości należeć powinny. Opieka handlu, interessa cudzoziemłkie przy Królu bydź maią, co iednego z Ministrów powinno bydź zatrudnieniem i rozsądzsniem, Nie może się tak to układać iak Magistratura iaka, ponieważ tu i zatrudniać sie w swoim Kraiu potrzeba , i zatrudniać się w Kraiach obcych. W swoim Kraiu Korować się muli Minister z wzajemnością do Kraiu obcego, a zatem reguł do czynności iego przypisywać nie można. Minister cudzoziemskich interessów powinien znać dostatecznie zagraniczne urzędy odbywaiące. interessa cudzoziemskie, iako też i inné Magistratury, z których powodu interess wypadły wydarza się kierować. Handel i związki iego iak naydoskonaley od Ministra iego rozpoznane bydź powinny. Jako intereslbw bardzo wiele ma nieprzewidzianych, tak też i expensa trafunkowe i nieprzewidziane zdarzaią się, a zatem dochod mu się szczegolny do tego należy. P.S.O niższych nie wspominam snbseiiach, bo te zawsze stosowne do wyźszych bydź muszą, są to kołka dla tego, ażeby obracały większe koła. W podaniu Magistratur nie zastanawiałem lie nad wewnętrznym ich porządkiem, nie wymierzałem dla nich czasu.nie okazy wałem gdzie niższe subselia i iaksię odbywać mais, zastanawiaiąc się nad tem, osobneby dzieło cywilne pisać potrzeba, zwłaszcza że do tego położenie każdey Prowincyi innego potrzebuje względu. Przy tern w początkach doskonaleaia rządu raptem obalać dawnych i stanowić nowych subsydiow nie można. Należy się strzedz ażeby dawny porządek nie stał się zabałamucemem względem nowego Wymiaru czasu przez który przysposabiaćby należało dawną Konstytucyą, aby wpłynęła w nową i nakładu to wymaga. Jeżeli zasłanowieniesię sarbo nie wrazi mocnego w serca przekonania, przykład zagłębi pe pewnie i zagruntuje to. Jozef II. iest wzór z ktorego można pomiarkować trudności przykre w przelewaniu Konstytucyi. Magistratury muszą bydź w stosunku do rządu i w stosunku do praw, a iako rząd, prawa raptownie się nie udoskonalą. tak podobnie i Magistratury. Łatwiey iest zupełnie nowe ukształcać Magistratury, aniżeli dawne przerabiać na inne DOKOŃCZENIE Chodziło się w stan Polski w iey rady, stany i rząd, końcem uszczęśliwienia iey. Zadało się zepsucia naprawy, a postanowienia potrzebney nowości. Rząd uszczęśliw wia Narody każdy w Kraiu od naywyższego do nayniższego Obywatel troska sie o rząd, bo to szczęście jego. O iakże z przezorną bacznością rząd stanowić i w iakiey go pieczy mieć potrzeba! Kray osobny mamy, osobnych ludzi, stosowny też do Kraiu i do ludzi stanowić rząd i sprawa należy. Woyska liczne nie Wzmogą w szczęście Kray, woysko proporcyonalne możności Kraiu za Ronę szcześcia daie. Nie liczba woytka, ale zdatność jego potrzebna Narodowi, Nie owiele żołnierza, ale o dobrze ćwiczonego staraymy się. Szanuymy i słuchaymy rad mądrych, bo bo to życie Narodów. Wiążmy się zaręce zinnemi Narodami, bo bez tey społeczności wniedołężności będziemy. Każdy stan niech ma pieczołowitość w prawach i w rządzie, kto w rządzie nie ma pieczołowitości, a zostase pod rządem, muli bydź ciśnionym, a ciśmonym będąc,ginie poniewolnie. Gdzie Brat Brata ciśnie zgoda między Bracią bydż nie może, w niezgodzie nie ma Jedności Obywateli, iedności Naród w sobie nie maiąc, iakże się uszczęśliwi. Wszystkie stany niech do celu swego dążą, zasluga ma mieć poszanowanie, ale niech stan stanowi nie będzie nigdy przemocą. Prawo wykonanie, a Obywatel niech ma dla niego posiuszeństwo. Magistratury powinny pilnować praw,urzędy mieć powagę a wszystko dążyć do dobrego rządu. Wyciągamy ręce z radosnym pragnieniem do dobrego rządu, szanuymy i kochaymyż któremu władzę iego oddaiemy. Polacy od Polacy obstąpcie Tron Królów Twoich, podeprzyicie go ramionami Twemi, aby się nie zachwiał, bo z iego słabością nędza wasza, z iego upadkiem wasza zguba. Na co się zdadzą naymilsze rozporządzenia wewnętrzne , kiedy wierzchołęk nie ochroni ich od fali. .. Błąd iest przeciw polityce osłabiać naywyższą Zwierzchność. . . . Oycowie znoicie czoła od myśli, aby zostawić majątek dzieciom swoim, nie macieź myślić, abyście ich pod dobrym zostawili rządem. Dobywacie ostatnich sił na tego, ktoby wydzierał skupiony maiątek dla dzieci waszych, a macieź bydź oboiętnemi dla tych, którzy rządowi dobremu przeszkadzaią. Jakiż iest Oyciec który rzuca dziecie swoie pomiędzy wściekłe fale, w których zadusić się musi... fale polityczne iest nierząd, w wodnych gubi człowiek fizyczne, w politycznych polityczne, a podobno i moralne życie. Szczęśliwości powszechney nie będzie, bez szczęśliwości stanow wszystkich. Trzeba bydź prawdziwie przyiaznemi Oyczyznie chcąc zostać w mocy i sławie szacowney. Czy w szczęściu czy w nieszczęściu pomrzecie, zostawicie po sobie pamięć, lepiey iest podobno , a żeby groby wasze z poszanowaniem okazywali, aniżeli żeby płakano nad niemi z litości. Stopniami na wysokość wstępuie się, nie silie się piąć do niey nadzwyczaynie. Miłość miedzy Obywatelami sprawi Naród kiedyś umocowany, prześladowanie zarzy zawziętość, z zawziętości wybuchać musi i ogarniać pożar zemsty. Stosuymy się z Narodami obcemi, nie iest Kray odosobniona wyspa, z niemi żyiemy, pomoc nam ich potrzebna zawsze. Kieruymy się mądrością, a tak nie wpadniemy nigdy wniebespieczne tonie, będziemy dochodzić szczęścia bez strachu, sława roztoczy swoy obłok nad nami i pożyiemy w slodyczy.